Thập Liên Trưởng

Vào tháng 7 năm 2013, BBT Champaka.info có nhận bài viết của Thập Liên Trưởng, chuyên gia nghiên cứu tại Trung Tâm Văn Hóa Chăm Phan Rang, mang tựa đề « Tiếng Chăm cổ ở cộng đồng Chăm H’roi ». Bài viết có nội dung khách quan về phần khoa học, nhưng tên gọi Chăm H’roi cần phải cứu xét lại tại. Vì rằng dưới thời Pháp thuộc và Việt Nam Công Hòa, dân tộc này mang tên gọi là người Hroi nhưng sau năm 1975 họ trở thành dân tộc Chăm-Hroi.

 Chính đó là trọng tâm của vấn đề cần nêu ra để bài viết của Thập Liên Trưởng tăng thêm phần chính xác hơn về mặt khoa học.

Ai cũng biết, người Hroi hay Chăm Hroi là một cộng đồng bản địa có khoảng 35 ngàn người ở Bình Định-Phú Yên, đã trở thành chủ đề tranh cải trong giới khoa học hơn một thập niên qua. Sự tranh luận này phát xuất từ cách dùng thuật ngữ dân tộc Hroi hay Chăm Hroi dưới 3 chế độ khác nhau ở Việt Nam.

1). Dưới thời Pháp thuộc

Bố Thuận là người đầu tiên cho biết vào năm 1933, có một cộng đồng tộc người ở Bình Định-Phú Yên mang tên là người Hroi hay Haroi. Họ là nhóm thần dân của vương quốc Champa xưa kia. Trong cuộc khảo xát và tiếp xúc trực tiếp với bà con Hroi vào năm 1933, Bố Thuận cho rằng dân tộc Hroi là bộ tộc có tiếng nói gần gủi với ngôn ngữ Chăm, so với dân tộc Raglai, Churu, Jarai, Rađê, nhưng có phong tục tập quán, ăn mặc và kiến trúc nhà cửa giống như người Bahnar ở Tây Nguyên. Cũng theo Bố Thuận, người Hroi không biết người Chăm là ai và cũng không nhớ một kỷ niệm gì liên quan đến dân tộc Chăm ở Phan Rang và Phan Rí. Kể từ đó, tên gọi Hroi hay Haroi trở thành thành thuật ngữ phổ thông ám chỉ cho dân tộc bản địa ở khu vực Bình Đình và Phú Yên trong mọi văn bản hành chánh dưới thời Pháp thuộc.

Trong thời gian lưu lại ở khu vực người Hroi, Bố Thuận thực hiện một công trình nghiên cứu quan trọng, đó là tự điển Chăm-Hroi ở Phú Yên, tức là tự điển tiếng Hroi phiên âm sang Akhar Thrah Chăm có phần chú thích bằng quốc ngữ. Xem Dominique Nguyen : 

http://www.champaka.info/index.php?option=com_content&view=article&id=212:champak&catid=55:tp-san

Dân tộc Haroi

2). Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa 

Sau năm 1954, Việt Nam Cộng Hòa tiếp tục xem người Hroi là một bộ tộc ở Bình Định-Phú Yên và xếp họ vào thành phần công dân Việt Nam gốc Thượng trên thẻ chứng minh nhân dân chứ không phải công dân Việt Nam gốc Chăm.

Cũng dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, các nhà nghiên cứu về nhân chủng và ngôn ngữ học, nhất là Viện Ngôn Ngữ Mùa Hè (Summer Institute of Linguistics ) của Hoa Kỳ có rất nhiều bài viết về dân tộc Hroi và thường gọi họ là người Aroi, người Hroi, người Hrway. Đặc biệt nhất, họ còn gọi Hroi là người Bahnar-Chăm, vì dân tộc Hroi có phong tục tập quán và nhà cửa giống như người Bahnar, nhưng tiếng nói rất gần gủi với người Chăm. Điều đáng chú ý nhất đó là tất cả các tác phẩm xuất bản bởi viện Viện Ngôn Ngữ Mùa Hè của Hoa Kỳ dưới thời Việt Nam Cộng Hòa đều gọi dân tộc này là người Hroi chứ không phải là Chăm-Hroi như hiện nay. Xem web : http://www.ethnologue.com).

Trong bài viết đăng vào năm 1977, H. Goschnick, nhà nghiên cứu Hoa Kỳ biết nói tiếng Hroi rất thông thạo, đã từng sinh sống nhiều năm với dân tộc Hroi ở Bình Bình-Phú Yên cho rằng người Hroi từ trẻ đến già không biết gì về người Chăm và cũng không biết ý nghĩa của Hroi là gì :

« The Haroi themselves, even the elders, have no notion about any former connection with the Cham or the meaning of their own name »[1].

Ngay trong bài viết (xem phần dưới), Thập Liên Trưởng cũng xác định người Hroi không muốn kêu họ lả người Chăm-Hroi:

"Suốt 3 năm, điền dã, nghiên cứu văn hoá tộc người ở Huyện Vân Canh ( Bình Định) và Huyện Đồng Xuân (Phú Yên) vào các năm 2010, 2011, 2012, chúng tôi chúng tôi đã gặp gỡ nhiều các cụ lớn tuổi, các vị nhân sĩ trí thức, tất cả đều không tán thành tên gọi dân tộc mình là Chăm H’roi"

Bà Natalia F. Elieva, nhà ngôn ngữ học Nga thường đi khảo sát tại khu vực Hroi sau năm 1975 cũng gọi dân bản địa ở Bìn Định-Phú Yên là dân tộc Hroi chứ không phải Chăm-Hroi[2]. Năm 2003, Domimique Nguyen xuất bản tác phẩm Từ Vựng Hroi-Việt cũng chứng minh người Hroi là dân tộc riêng biệt cũng như người Raglai, Churu, dù họ là thần dân Champa xưa kia.

Liên quan đến bài viết về ngôn ngữ, các chuyên gia Mỹ và Việt dưới thời Việt Nam Cộng Hòa thường xử dụng thuật ngữ Chamic để ám chỉ cho ngôn ngữ thuộc hệ Đa Đảo ở Đông Dương. Trong nhóm ngôn ngữ Chamic, họ chia thành nhiều chi nhánh đó là Chăm-Hroi, Chăm-Raglai, Chăm-Churu, Chăm-Jarai, Chăm-Rađê. Nhưng thuật ngữ Chăm-Hroi ở đây không ám chỉ cho tộc người hay chủng tộc mà là thuật ngữ ám chỉ cho mối liên hệ ngôn ngữ giữa tiếng Chăm và tiếng Hroi.

Dưới thời VNCH, người ta chỉ dùng thuật ngữ người Haroi, chứ không phải Chăm-Haroi

Sau đây là một bài viết về dân tôc Hroi dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, nhưng không bao giờ nhắc đến Chăm-Hroi :

Y Lach, Bài học tiếng Hơroi = Cholŏi blăh săp Horŏi = Haroi language lessons. Tủ sách Ngôn-ngữ dân-ṭôc thỉêu-số Vịêt-Nam 1976.

Goschnick, Hella E., Dŏk săp Hơrŏi pơtơm, săp Hơrŏi, kơnŏp 3: Lơp hŏk săp Hơrŏi (Em học vần tiếng Hơroi, quyển 3: Lớp vỡ-lòng). Summer Institute of Linguistics. 1976.

Goschnick, H., "Haroi Clauses", in Papers in Southeast Asian Linguistics No.4, Chamic Studies, ed. D. Thomas et al., vol. 4, 1977, pp. 105-124. Pacific Linguistics, the Australian National University.

Mundhenk, A.T. and Goschnick, H., "Haroi Phonemes", in Papers in Southeast Asian Linguistics No.4, Chamic Studies, ed. D. Thomas et al., vol. 4, 1977, pp. 1-16. Pacific Linguistics, the Australian National University.

2). Dưới thời xã hội chủ nghĩa

Sau năm 1975, báo chí Việt Nam không dùng thuật ngữ người Hroi nữa mà là Chăm-Hroi, nhưng người ta không biết xuất xứ từ đâu và ai là người khởi xướng cho sự thay đổi này ?

Trong bài viết mang tựa đề « Các dân tộc thiểu số cư trú lâu đời ở Phú Yên »[3], Gs. Nguyễn Quốc Lộc của Đại Học Mỡ Rộng (TP. HCHM) cũng công nhận rằng việc xác định thành phần tộc người của nhóm dân tộc Hroi khá phức tạp, vì lý do sau đây:

• Các tác phẩm của người Mỹ và Việt dưới thời Việt Nam Cộng Hòa xuất bản vào năm 1964-1974 cho rằng người Hroi là một phân nhóm của dân tộc Ba Na[4].

• Tác giả Cửu Long Giang và Toan Ánh[5] cho rằng người Hroi là một bộ phận của tộc người Jarai,

• Các nhà ngôn ngữ học Hoa Kỳ còn gọi người Hroi dưới tên gọi “Chăm-Ba Na” hay “Ba Na-Chăm”.

• Một số tác giả cho rằng Hroi là một tộc người riêng nói tiếng rất gần gủi vói tiếng Chăm nhưng họ không phải là tộc người Chăm.

Lời thắc mắc của Gs. Nguyễn Quốc Lộc (Đại Học Mở Rộng, TP. HCM) đã chứng minh rằng chính bản thân ông cũng không biết tại sao trước 1975 người ta gọi dân tộc Hroi nhưng sau năm 1975 tên gọi dân tộc Hroi trở thành Chăm Hroi ?

*

Trước ngày sụp đổ Việt Nam Cộng Hòa vào năm 1975, tất cả chuyên gia nghiên cứu ở miền Bắc không bao giờ nhắc đến người Hroi và cũng không biết người Hroi ở đâu. Sau năm 1975, danh từ Chăm-Hroi bắt đầu xuất hiện, nhưng người ta cũng không biết Chăm-Hroi phát xuất từ đâu và ai là người phát hiện thuật ngữ Cham-Hroi, để rồi hôm nay trở thành thuật ngữ ám chỉ cho người Hroi ở khu vực Phú Yên-Bình Định. Có chăng một số người nghiên cứu từ miền bắc vào nam sau năm 1975 đọc qua tư liệu về ngôn ngữ học xuất bản dưới thời Việt Nam Cộng Hòa thấy từ Chăm-Hroi trên sách báo ám chỉ cho ngôn ngữ Chăm-Hroi trong hệ thống Chamic, họ tưởng lầm là ám chỉ cho chủng tộc Chăm-Hroi  để rồi từ đó họ gán cho người Hroi là Chăm-Hroi ?

Theo chúng tôi, bài viết của Thập Liên Trưởng sẽ mang lại nhiều giá trị, nếu tác giả đi tìm nguyên nhân để trả lời cho câu hỏi sau đây :

• Dưới thời Pháp thuộc và Việt Nam Cộng Hòa, dân tộc Hroi không biết là người Chăm là ai. Tại sao sau năm 1975, họ trở thành Chăm-Hroi ? Thế thì đâu là xuất xứ của cụm từ Cham-Hroi này ?

• Dưới thời Pháp thuộc và Việt Nam Cộng Hòa, người Hroi từ già đến trẻ trong thôn xóm tự xưng họ là người Hroi. Tại sao hôm nay một số người Hroi tự công nhận họ là người Chăm ? Có chăng những người Hroi này chỉ là thành phần trí thức bị ảnh hưởng văn chương trong trường lớp Việt Nam chứ không phải bà con người Hroi trong thôn xóm.

• Tại sao người Hroi dưới thời Việt Nam Cộng Hòa không biết Chăm là ai, nhưng người Hroi dưới thời xã hội chủ nghĩa tự công nhận họ là Chăm ? Muốn trả lời câu hỏi này, nhà nghiên cứu nên chung sống trực tiếp với người Hroi trong thôn xóm để nghe họ xưng hô với nhau là người Hroi hay Chăm-Hroi ? Đây phương pháp khoa học thực tiển nhất để định nghĩa tên gọi của một dân tộc.

Vấn đề tên gọi Chăm-Hroi cũng không khác gì người Utsat ở Hải Nan nói tiếng Chăm. Po Dharma có gặp nhiều sinh viên Utsat ở Bắc Kinh. Họ kể lại cho Po Dharma nghe rằng họ là người Champa. Khi Po Dharma hỏi tại sao họ biết tên gọi Champa, thì những sinh viên này cho biết các ông già bà cụ trong thôn xóm kể lại. Sau chuyến viếng thăm Hải Nan, Po Dharma tiếp xúc với người Utsat, thì không có người nào biết Champa và Chăm là gì, mặc dù họ có tiếng nói rất gần gủi với tiếng Chăm. Sau cùng mới biết tên gọi Champa không xuất phát từ thôn xóm người Utsat ở Hải Nan mà là xuất phát từ sự giao tiếp giữa sinh viên Utsat sang học lý thuyết Hồi Giáo với người Chăm ở một số quốc gia Trung Đông mà thôi.

TIẾNG CHĂM CỔ Ở CỘNG ĐỒNG CHĂM H’ROI

 Thập Liên Trưởng ( Trung tâm NCVH Chăm - Ninh Thuận)

Một bộ phận người Chăm đang sinh sống ở vùng đất bán sơn địa phía Tây hai tỉnh Phú Yên và Bình Định, thường được gọi là Chăm H’roi là thần dân của vương quốc Champa cổ. Qua biến động của lịch sử dân tộc đã trôi dạt về vùng đất này.

Trong cuốn “Từ vựng Hroi-Việt” của Viện Viễn Đông Pháp do Dopminique Nguyễn trình bày và phân tích, trang “Thay lời tựa” viết: “Đứng trên phương diện lịch sử, dân tộc Hroi là thần dân của vương quốc Champa thời trước, có quyền công dân như những dân tộc khác cùng chung sống trên lãnh thổ của vương quốc này”. Như vậy, chúng ta có thể hiểu là tác giả cuốn sách này cho rằng dân tộc Hroi không phải là tộc người Chăm như cộng đồng tộc người Chăm ở Ninh Bình Thuận, An Giang, T.P Hồ Chí Minh…

Theo quan điểm của chúng tôi, bộ phận tộc người Chăm H’roi ở Phú Yên và Bình Định có cùng nguồn gốc với người Chăm Ninh Bình Thuận. Quan điểm của chúng tôi dựa trên các cứ liệu sau:

- Suốt 3 năm, điền dã, nghiên cứu văn hoá tộc người ở Huyện Vân Canh ( Bình Định) và Huyện Đồng Xuân (Phú Yên) vào các năm 2010, 2011, 2012, chúng tôi chúng tôi đã gặp gỡ nhiều các cụ lớn tuổi, các vị nhân sĩ trí thức, tất cả đều không tán thành tên gọi dân tộc mình là Chăm H’roi, trong đó có Nhà nghiên cứu, sưu tầm văn hoá dân gian Kasô Liễng, nguyên là Phó Giám đốc Sở Văn hoá-Thông tin tỉnh Phú Yên, tác giả của các cuốn trường ca : Tiếng cồng Ông Bà, Chi Liêu, trong các kỳ họp đều phản đối tên tộc người mình là Chăm H’roi. Cụ So Minh Thứ, 75 tuổi ở làng Hà Rai, tỉnh Phú Yên, nhân sĩ, già làng, cũng đồng quan điểm với ông Kasô Liễng và cho rằng ông mới nghe tiếng gọi dân tộc mình là Chăm H’roi từ sau ngày Giả phóng Miền Nam.

Cụ So Minh Thứ có kể câu chuyện “Patao Celuic”, đại ý là người Chăm không còn vua, người Kinh bắt một người Chăm xuống núi làm vua, nhưng người này không chịu và phản ứng rất mạnh mẽ, nhưng vì thương dân làng, ông đã xuống núi chỉ vài năm sau, ông qui tiên, người dân ở dây gọi là Patao Celuic (Vua cuối cùng).

Như thế, tên tự gọi của cộng đồng cư dân ở đây là dân tộc Chăm, cùng gốc với tộc người Chăm Ninh Thuận và Bình Thuận

-Cộng cư với các tộc người Tây nguyên như Ba Na, Gia Rai từ rất lâu đời, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Nhân từ sau biến cố thành Đồ Bàn (Vijaya) bị Nhà Lê (Lê Thánh Tông) phá huỷ. Vì thế mà đời sống văn hoá của bộ phận cư dân ở đây có sự pha trộn rất lớn: Trang phục, phương thức sản xuất, tín ngưỡng… trong đó có tiếng nói. Vậy nguyên nhân nào đã có sự pha trộn ấy.

Theo chúng tôi, nguyên nhân chính là do bộ phận cư dân ở đây không còn giữ được chữ viết. Bởi nền văn minh Phạn ngữ đã thoái trào vào thế kỷ XV như các nhà nghiên cứu đã khẳng định, chữ Phạn (Sanskrit) không được phổ biến trong dân chúng. Vã lại, chữ viết và các tư liệu hành chính và các loại hình văn bản lưu trữ văn hoá khác bằng tiếng Chăm với tự dạng Akhar Thrah được sử dụng phổ biến từ sau thế kỷ thứ XVII (Vương triều Po Romé) chỉ được phổ biến ở khu vực phía Nam- tiểu quốc Panduranga tức hai tỉnh Ninh Bình Thuận ngày nay.

Vào những năm 30 của thế kỷ XX, nhân viên Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp ở Việt Nam đã có cuộc hảo sát tiếng nói của cư dân ở đây và ghi lại “theo bản chép tay “CAM 182 và CAM 183”, trong đó có lớp từ mà đến nay người dân ở đây vẫn còn sử dụng. Trong hai bản chép tay này có những lớp từ có gốc nước ngoài:

Như vậy, đời sống ngôn ngữ của người dân ở đây có lớp từ có gốc Phạn, Mã Lai, Á Rập những loại hình từ ngữ có tác động và ảnh hưởng sâu rộng trong nền văn hoá Chăm trong quá khứ, gần như người Chăm Phan Rang. Suy ra bộ phận cư dân ở đây cùng gốc với người Chăm Ninh Thuận, Bình Thuận và những nơi khác trên lãnh thổ Việt Nam.

Và, vào năm 2012, Trung tâm NCVH Chăm Ninh Thuận tổ chức Sưu tầm truyện cổ dân gian của người Chăm ở Bình Định và Phú Yên (T.C BINH PHÚ), chúng tôi đã phát hiện và ghi nhận lớp từ mà người Chăm Ninh Thuận và Bình Thuận (T.C NINH BÌNH) đã và đang sử dụng, tạm gọi là tiếng Chăm Bình Phú xưa:

Qua điền dã, chúng tôi được biết, nhà mồ qui mô nhất của người Chăm Phú Yên ở Sơn Hoà, Đồng Xuân có tên loà “Sang Chăm” (Nhà Chăm). Một lần nữa kiểm định được nguồn cội của bộ phận người Chăm ở đây, chứ không phải là tộc người H’roi như một số tác giả đã kết luận.

Trên trang phục của người Chăm Bình – Phú có một hoa văn mang tên “ “Mata aw Cam” và có các loại hoa văn hình học tương tự như hoa văn của người Chăm Ninh Bình Thuận như “Tuk Hop” tương tự như “Maok liék”. Hoa văn “Mặt Trời”(Yang Harei) được coi là biểu tượng của các tộc người Tây nguyên được bố trí trên nền màu trắngcủa chiếc váy hoa (siém baik) mà nhà nghiên cứu Trần Từ gọi là màu của cư dân Nam Đảo.

 THAY LỜI KẾT

Người Chăm Bình Định - Phú Yên, đến nay tuy có ý kiến khác nhau về tên gọi tộc người, nhưng với những cứ liệu đã viện dẫn trên đây, chúng tôi cho rằng:

1.Người Chăm Bình Định và Phú Yên là thần dân của vương quốc Champa cổ có nguồn gốc với người Chăm Ninh Thuận và Bình Thuận cũng như các nơi khác trên đất nước Việt Nam.

2.Tiếng nói của người Chăm ở đây tuy có nhiều thay đổi, khác với cộng đồng gốc là do cộng cư lâu dài với các tộc người Tây nguyên, đặc biệt là tộc người Gia Rai (Jrai), thế nhưng trong các truyện cổ đã và đang lưu truyền trong các palei Chăm huyện Vân Canh và Đồng Xuân, xuất hiện từ ngữ mà người Chăm Phan Rang đang sử dụng mặc dầu với tần xuất thấp, nay lớp từ “cổ” này đang có lớp từ mới cũng như lớp từ phái sinh thay thế. Chúng đang bị thời gian vùi lấp cần được khai quật và bổ sung vào lớp từ hiện đại của cư dân ở đây.

Đó là trách nhiệm của các nhà khoa học và các nhà nghiên cứu văn hoá.

Phan rang, Mùa Chay tịnh- Ramâwan, năm 2013

Thập Liên Trưởng