Dựa vào hai tấm bia viết bằng tiếng Ả Rập có niên đại vào năm 1039 do Ðô Ðốc người Pháp gởi sang Paris, ông P. Ravaisse liền viết bài nghiên cứu vào năm 1922 hầu phỏng đoán rằng hai tấm bia này phát xuất từ miền nam Champa. Kể từ đó, ông đưa ra kết luận vương quốc Champa đã du nhập Hồi Giáo kể từ thế kỷ thứ XI.  Năm 1979, Ts. P. Y. Manguin phản đối quan điểm của P. Ravaisse bằng cách chứng minh rằng hai tấm bia này không phát xuất từ vương quốc Champa, mà phát xuất từ một quốc gia khác.

Sau bài viết của Ts. P. Y. Manguin vào năm 1979, vấn đề nguồn gốc của hai tấp bia Ả Rập lại tái diễn trên bàn hội nghị quốc tế về bia ký Ðông Nam Á được tổ chức tại Kuala Lumpur vào ngày 9 và 10-11-2011. Dựa vào nội dung và phong văn của tấm bia, Gs. Ludvik Kalus (Ðại Học Sorbonne, Paris) khẳng định rằng hai tấm bia Ả Rập không xuất phát từ vương quốc Champa mà từ thị trấn Kairouan của Tunisia, một quốc gia nằm ở Trung Ðông. Do đó, vương quốc Champa không thể theo Hồi Giáo vào thế kỷ thứ XI. Cũng theo Gs. Ludvik Kalus, sự hiện hữu của Hồi Giáo tại miền Nam Trung Hoa vào thế kỷ thứ VIII là một yếu tố lịch sử mà không ai có quyền chối cải. Champa là vương quốc nằm trên bờ biển Nam Hải. Chính vì thế, các thương thuyền Ả Rập khi di chuyển từ Ấn Ðộ Dương đến miền nam Trung Hoa buộc phải ghé bến Champa để tiếp tế lương thực và nước uống. Nhưng sự dừng chân của thương thuyền Ả Rập trên hải cảng Champa không thể cấu thành một yếu tố hầu đưa ra kết luận rằng vương quốc Champa đã theo Hồi Giáo vào thế kỷ thứ XI như ông P. Ravaisse đã nêu ra, vì rằng nhiều tư liệu văn học và lịch sử chứng minh sự du nhập của Hồi Giáo vào khu vực Ðông Nam Á chỉ diễn ra sau thế kỷ thứ XVI. Vương quốc Mã Lai Đa Đảo là quốc gia đón nhận Hồi Giáo đầu tiên kể từ thế kỷ thứ XVI. Kể từ đó, một số tín đồ Chăm bắt đầu tiếp nhận ảnh hưởng văn hóa Hồi Giáo qua trung gian của các thương thuyền Mã Lai thường ghé qua các bờ biển Champa, kéo theo sự ra đời của một cộng đồng theo Hồi Giáo mà người ta thường gọi là Chăm Bani tại Panduranga, tức là Chăm theo Hồi Giáo không chính thống.

1). Đặc điểm Chăm Hồi Giáo ở Việt Nam

Tại miền trung Việt Nam hôm nay, người Chăm theo đạo Hồi được chia thành hai nhánh.

• Chăm Awal còn gọi là Chăm Bani là nhóm theo theo Hồi Giáo kể từ thế kỷ thứ XVI, nhưng vẫn tiếp tục thực hiện nhiều nghi lễ mang yếu tố bản địa của Champa.

Chăm Bani ở Bình Thuận

• Chăm Islam là nhóm theo Hồi Giáo kể từ năm 1963, thực hiện những nghi lễ và quy tắc của đạo Hồi chính thống. Sự du nhập của Islam vào cộng đồng người Chăm Awal xuất phát từ mối quan hệ chặt chẽ giữa ông Từ Công Xuân (cựu dân biểu) và người Chăm Hồi Giáo gốc Châu Đốc, vốn là cộng đồng đã theo Hồi Giáo chính thống khi họ di cư sang Campuchia. Hiện nay Chăm Islam ở Việt Nam có khuynh hướng giao lưu với các tín đồ Hồi giáo chính thống ở các quốc gia Đông Nam Á như Malaysia, Indonesia,… và có mối quan hệ gắn bó với cộng đồng Islam trên thế giới.

Thánh đường Mubarak ấp Châu Giang, tỉnh An Giang

Theo truyền thống, người Chăm Awal đã tiếp nhận Hồi giáo nhưng chỉ thực hiện một số giáo điều cơ bản của Islam như việc bố thí (zakat); không thi hành lễ cầu nguyện 5 lần trong một ngày; Lễ Ramadan (Ramawan) chỉ dành riêng cho các vị chức sắc Chăm Bani. Họ cũng không thực hiện việc hành hương tại Makah như các tín đồ Hồi giáo chính thống.

Mặc dù tự nhận mình là tín đồ Hồi Giáo, nhưng Chăm Bani (Bani: gốc từ Ả Rập có nghĩa là “đứa con”), vẫn tiếp tục duy trì chế độ mẫu hệ và mẫu cư, một qui chế tổ chức gia đình và xã hội hoàn toàn đi ngược với phong tục của Hồi Giáo. Thêm vào đó, không ai có thể gia nhập Hồi Giáo của người Chăm Bani, nếu thân mẫu của họ không phải là Chăm Bani.

Người Chăm Bani, theo thuật ngữ tôn giáo thường gọi là Chăm Awal (gốc từ Ả Rập) có nghĩa là “đầu tiên, trước” để ám chỉ cho người Chăm theo Hồi giáo trước triều đại vua Po Rome (1627-1651) và chấp nhận Po Allah là đấng thượng đế tối cao.

Người Chăm Ba La Môn, theo thuật ngữ tôn giáo thường gọi là Chăm Ahier (gốc từ Ả Rập) có nghĩa là “muộn, sau” để ám chỉ cho người Chăm chấp nhận thờ Po Allah (Po Sipajieng - đấng tạo hóa) sau khi vua Po Rome lên ngôi.

Po Allah xuất hiện trong văn chương Chăm không phải là đấng Thượng Ðế duy nhất mà là Ðấng thượng đế tối cao đứng đầu trong danh sách các thần linh quan trọng của người Chăm ở Panduranga.

Người Chăm Awal ở Việt Nam là một cộng đồng có tín ngưỡng riêng nhưng lúc nào cũng liên kết chặt chẽ với người Chăm Ahier. Các chức sắc Chăm Awal cũng thường chủ trì một số nghi lễ riêng của người Chăm Ahier, mặc dù nghi lễ này không liên quan đến giáo lý của Islam. Vào dịp lễ Rija, lễ tế thần nông, Palao Sah, lễ chém trâu, các vị chức sắc Chăm Awal như Po Gru, Imam và Katip đều có mặt trong các lễ tục bên cạnh các chức sắc Chăm Ahier.

Po Acar đang làm lễ  trong lễ tục Rija

Khác biệt với cộng đồng Chăm Bani ở miền trung Việt Nam mang tính bản địa, hầu hết người Chăm ở Nam Bộ theo Hồi Giáo chính thống. Họ tôn trọng và thực hiện lễ cầu nguyện 5 lần trong một ngày và tuân thủ gắt gao những điều cấm kỵ trong giáo điều của giáo phái Hồi Giáo Sunni.

2). Tình hình Chăm Bani ở Bình Thuận hiện nay

Người Chăm Bani ở tỉnh Bình Thuận định cư và làm ăn sinh sống từ lâu đời, tập trung chủ yếu ở 06/10 huyện, thị xã, thành phố như huyện: Bắc Bình, Tuy Phong, Hàm Thuận Bắc, Hàm Thuận Nam, Hàm Tân và Tánh Linh.

Hàng năm, vào tháng Ramawan (tháng 9 của Hồi lịch), các chức sắc, tu sĩ vào thánh đường để thực hiện lễ nghi và cầu nguyện trong một tháng. Đại đa số chức sắc, tu sĩ và tín đồ làm ăn sinh sống về nông nghiệp. Trình độ chuyên môn của các chức sắc là học Akhar Thrah Chăm, chữ Ả Rập của kinh Quran, các giáo lý, giáo điều của hệ phái.

Mỗi làng Chăm theo Hồi Giáo Bani thường có một thánh đường. Nhưng theo phong tục Chăm có câu : tajuh halau klau bimaong (7 thánh đường và 3 đền tháp). Chính vì vậy, khu vực Panrang có 7 thánh đường, Kraong 7 thánh đường, Panrik 7 thánh đường, Pajai 7 thánh đường và Kampuchia cũng 7 thánh đường. Nhưng hiện nay người Chăm không biết giải thích lý do tại sao. Đứng đầu là vị Sư cả (Po Gru) để điều hành công việc tôn giáo, tổ chức các lễ hội như: Ramawan, Suk Yeng, tấu chức Sư cả, đám tang, đám cưới,…

Theo báo cáo thống kê vào tháng 6 năm 2012, tổng số người Chăm Bani ở Bình Thuận có 3.767 hộ / 19.261 khẩu, chiếm tỉ lệ khoảng 1,60% dân số của tỉnh. (so với Ninh Thuận có khoảng 18 ngàn người Chăm Bani). Chức sắc, tu sĩ có 330 người. Trong đó: 09 Sư cả, 169 Imam, 10 Katip và 142 Acar.

Po Acar ở Bình Thuận

3). Hệ thống thánh đường Chăm Bani ở Bình Thuận

Hiện nay ở Bình Thuận có 10 thánh đường của người Chăm Bani, được phân bố cụ thể như sau:

• Huyện Bắc Bình gồm có 6 thánh đường được bố trí ở 2 xã Phan Thanh và Phan Hòa: Xã Phan Thanh gồm có 3 thánh đường: Thánh đường Châu Hanh (Palei Caraih), Thanh Kiết (Palei Njar), Cảnh Diễn (Palei Cakak) Xã Phan Hòa gồm có 3 thánh đường: Thánh đường Bình Thắng (Palei Canat), Bình Minh (Palei Aia Mamih), Bình Hòa (Palei Dik)

• Huyện Tuy Phong có 1 thánh đường: Thánh đường Vĩnh Hanh (Palei Karang) ở xã Phú Lạc.

• Huyện Hàm Thuận Bắc có 2 thánh đường: Thánh đường Lâm Thành (Palei Lem-Ber) và Giang Mâu (Palei Muw) ở xã Hàm Trí.

• Huyện Tánh Linh có 1 Thánh đường: Thánh đường Bichăm (Palei Bicam) ở thị trấn Lạc Tánh.

• Huyện Hàm Tân và Huyện Hàm Thuận Nam có 2 xã người Chăm là Tân Thắng và Tân Thuận nhưng hiện nay chưa có Thánh đường.

Người Chăm thường gọi thánh đường là “Thang magik” phiên âm từ tiếng Ảrập là “Masjid”, mà người Việt gọi là chùa Bani. Thánh đường Hồi giáo trên thế giới có quy định riêng về kiến trúc và cách bài trí bên trong, thường có mái vòm và cột tháp cao thể hiện sự tôn nghiêm và uy nghi của nơi hành lễ. Ngược lại, thánh đường Hồi giáo Chăm Bani ở Bình Thuận, Việt Nam chỉ được thiết kế đơn giản với mái ngói, tường vôi. Kinh phí xây dựng các thánh đường này đều do các tín đồ trong làng tự đóng góp trong điều kiện kinh tế vô cùng khó khăn. Đó cũng là lý do hiện nay chưa có thánh đường lớn của người Chăm Bani ở Bình Thuận.

Thánh đường Hồi giáo Chăm Bani ở Bắc Bình, Bình Thuận

Thánh đường Chăm Bani thường tọa lạc ở trung tâm làng được bao bọc bởi một hàng rào ngăn cách xung quanh. Cửa thánh đường luôn hướng về phía đông. Đối diện với cửa chính Thánh đường thường có một nhà khách (Sang Tuai). Bên trong thánh đường thường để trống, không được trang trí. Chỉ có một Mihrab ở bức tường trong cùng, là một khung gỗ cao khoảng 2m, rộng khoảng 1,5m, là nơi để các tu sĩ đọc kinh khi làm lễ. Trong khuôn viên thánh đường thường có một cái giếng để lấy nước làm lễ thánh tẩy.

Thánh đường là nơi các tu sĩ và các tín đồ Bani đến cầu nguyện và dâng lễ trong các dịp lễ, là nơi làm lễ phong chức sắc cho tu sĩ Bani, nơi tập trung tín đồ tháng Ramawan. Hiện nay thánh đường còn là nơi hội họp của các chức sắc, các nhân sỹ trí thức để bàn bạc việc làng.

Các lễ nghi vòng đời người của người Chăm Bani gắn liền với các hoạt động của chức sắc Bani và những nghi lễ tôn giáo đặc trưng. Điều này thể hiện niềm tin tín ngưỡng của người Chăm Bani đối với tôn giáo riêng của mình và họ ra sức gìn giữ và phát triển theo phương châm “Tốt đời đẹp đạo”. Vì vậy Thánh đường là nơi có ý nghĩa thiêng liêng trong đời sống tâm linh của cộng đồng người Chăm, không chỉ đối với người Chăm Bani mà cả người Chăm Ba La Môn thường đến cầu nguyện trong tháng Ramawan.

Xem video clip thánh đường Cham Bani ở Bình Thuận:

http://www.youtube.com/watch?v=Ciruwsn6Mwo

https://www.youtube.com/watch?v=Ciruwsn6Mwo

Sẽ ra mắt kỳ 2: Hội đồng sư cả Chăm Bình Thuận