Khi xã hội càng phát triển kèm theo đó là nhiều sự kiện kinh tế, chính trị diễn ra thì xuất hiện nhiều người được gọi là “trí thức”. Trong cộng đồng Chăm cũng vậy, nhiều người từ già đến trẻ được cho hoặc tự cho là trí thức nhiều hơn bao giờ hết. Mặc dù vậy, chưa có khái niệm nào thống nhất cho hai từ “trí thức” mà mỗi người mỗi kiểu về cách hiểu “trí thức” là gì? Ngay cả mỗi quốc gia cũng đều có khái niệm trí thức khác nhau.

Ở các nước phương Tây, nơi được cho là cái nôi của các phát minh khoa học, trí thức thường được gắn liền với những người làm trong lĩnh vực “nghiên cứu khoa học”. Họ là những người làm nghiên cứu trong viện nghiên cứu, trung tâm nghiên cứu, trường đại học..., họ thường xuyên sử dụng “kiến thức hàn lâm” trong hầu hết hoạt động của mình.

Ở xã hội Á Đông, cụm từ “trí thức” xuất hiện muộn hơn so với phương Tây, có lẽ trí thức chỉ xuất hiện rõ ràng hơn từ thời Minh Trị khi tư tưởng tiến bộ ở Tây phương được phép du nhập vào Nhật Bản. Ở Việt Nam, thời phong kiến, có lẽ trí thức thường được gắn với những người được đào tạo và truyền thụ Nho giáo.

Ngày nay thì sao ? Trí thức là người có học vấn (hay có bằng cấp). Trí thức là người hiểu biết sâu một hay nhiều lĩnh vực. Trí thức là doanh nhân thành đạt. Trí thức là đại văn hào, thi sĩ. Trí thức là nghệ sĩ. Hiểu thế nào là trí thức tùy thuộc vào từng quan điểm, từng giai đoạn lịch sử của xã hội. Bài viết này không nhằm mục đích xác định khái niệm trí thức. Bài viết này chỉ đưa ra phân tích các đặc điểm nổi trội mà một trí thức cần có.

Theo tôi, trong bối cảnh của xã hội Chăm ngày nay, một trí thức cần có ba đặc điểm chính:

1) Có kiến thức khoa học

2) Có trải nghiệm thực tế

3) Dám dấn thân

Thứ nhất: Có kiến thức khoa học. Đây là kiến thức được đào tạo bài bản trong trường, lớp. Những người này làm việc thiên về “học thuật”, họ sử dụng “kiến thức hàn lâm” để thể hiện quan điểm, viết báo cáo khoa học, các bài nghiên cứu. Những bài viết hoặc quan điểm họ đưa ra đều có chứng cứ khoa học cụ thể, rõ ràng để thuyết phục người khác.

Thứ hai: Có trải nghiệm thực tế. Họ thường xuyên tiếp xúc, va chạm với các vấn đề xảy ra trong cuộc sống hàng ngày. Kiến thức của họ được đúc kết từ hiểu biết về các vấn đề xảy ra hàng ngày trong xã hội. Kiến thức thực tế giúp trí thức nhìn nhận vấn đề sáng suốt hơn, thấu tình hợp lý, hợp lòng dân nhưng vẫn mang tính khách quan.

Và cuối cùng là dấn thân. Là theo đuổi sự việc, sứ mệnh đến cùng mặc dù bị chị trích, phân biệt đối xử, thậm chí bị hăm dọa, ảnh hưởng đến tính mạng. Dấn thân không có nghĩa là phải quên mình, phải hy sinh tính mạng. Dấn thân (hay hy sinh) ở đây là dành thời gian, công sức, thậm chí là cả cuộc đời để theo đuổi sự việc mà xã hội, cộng đồng đang cần mình. Tuy nhiên, dấn thân nhưng không làm ảnh hưởng đến gia đình, người thân của mình. Dấn thân có thể tách rời khỏi gia đình nếu cần thiết. Nếu dấn thân mà chỉ biết lao đầu vào tường, chỉ biết hy sinh bất chấp tất cả thì đó là sự dấn thân cực đoan.

Có lẽ vẫn còn nhiều tranh cãi xung quanh hai từ “trí thức” nhưng dù hiểu theo cách nào thì trí thức thời nay cần thể hiện được ba đặc điểm nổi trội trên. Một trí thức có ba đặc điểm trên sẽ là người “soi đường chỉ lối” cho xã hội, cộng đồng đi theo. Trí thức là người “đánh thức” một xã hội, một cộng đồng đang mê muội. Nếu trí thức không làm việc này thì ai sẽ làm ? Chẳng lẽ, anh công nhân, chị lao công, bác nông dân, bà nội trợ làm việc này. Với cách hiểu về trí thức như trên sẽ có các “nhóm trí thức” như sau:

Nhóm 1: Hội đủ ba đặc điểm trên tức là một trí thức đúng nghĩa.

Nhóm 2: Có kiến thức khoa học nhưng không có đầy đủ trải nghiệm thực tế. Những người này suy nghĩ, hành động thiên về học thuật nhưng chưa có hiểu biết đầy đủ về thực tế nên hành động của họ mang tính duy lý nhiều mà thiếu đi duy tình. Cho nên những gì họ làm không phải lúc nào cũng phù hợp với thực tế đang diễn ra.

Nhóm 3: Có hiểu biết thực tế nhưng thiếu kiến thức khoa học. Họ suy nghĩ, hành động theo những gì họ gặp trong thực tế đời thường, không theo quy luật, không căn cứ vào cơ sở khoa học nào cả. Hành động của họ thường mang tính chủ quan, cảm tính.

Nhóm 4: Có kiến thức khoa học và hiểu biết thực tế nhưng không dám dấn thân. Họ có “trí” nhưng chưa “thức”. Họ bị (hoặc chủ động) bó buộc trong phạm vi hẹp nào đó. Hay nói cách khác, họ “ngủ” triền miên để chờ thời đến đánh “thức”.

Nhóm 5: Có kiến thức khoa học và hiểu biết thực tế nhưng khác nhóm 4 là họ biết chớp thời cơ chứ không nằm chờ thời. Họ sử dụng kiến thức để tạo ra lợi ích cho cá nhân họ hoặc cho nhóm mà họ là thành viên. Có khi họ hành động nhân danh vì xã hội, vì cộng động nhưng kết quả cuối cùng thì lợi ích chủ yếu thuộc về họ còn lợi ích mang lại cho xã hội, cộng đồng rất ít hoặc không rõ ràng hoặc thậm chí không có, đôi khi gây hậu quả cho xã hội, cộng đồng. Cho nên, họ chỉ có thể được xem là “trí cơ hội” chứ chưa thể là trí thức.

Theo cách phân tích này thì PGS TS Po Dharma là một trí thức thực thụ. Ông ta là một nhà nghiên cứu khoa học, ông ta đã tham gia hoạt động cho Chăm từ khi còn là một chàng trai trẻ ở làng Chăm Ninh Thuận cho đến tận bây giờ. Trong cuộc đời mình, TS Po Dharma đã trải qua nhiều sự kiện, biến cố trong đời, ông ta đã từng vào sinh ra tử chỉ vì muốn dấn thân cho Chăm. Đến bây giờ ông ta vẫn chưa dừng lại và tôi tin rằng ông ta sẽ không dừng lại đến khi nào ông ta vẫn còn có thể làm được. Thậm chí ông ta còn hơn cả một trí thức.

Như vậy, để làm một trí thức đúng nghĩa không hề dễ dàng chút nào. Nếu tìm khắp cộng đồng Chăm từ trong nước đến ngoài nước thì những trí thức đúng nghĩa đếm được mấy người (theo cách hiểu được phân tích trong bài này).

Bài viết này không khẳng định hay phủ định bất cứ điều gì. Bài viết này chỉ nhằm mục đích phân tích các đặc điểm cần có của một trí thức đúng nghĩa theo quan điểm người viết trong bối cảnh xã hội Chăm hiện nay. Hy vọng sẽ có nhiều bài viết khác bổ sung để việc nhận định trí thức đầy đủ hơn.

Quốc Trung

This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it