Abd. Karim

(Bài này đã được đăng trong Vijaya nay đã được cập nhật lại)

Trong các nữ danh nhân Chăm, PO NAI hay Nai Tang Riya Bia Atapah là một trong những Nữ Thần nổi tiếng nhất ở khu vực Panduranga. Người mà hiện nay còn có ngôi đền ở cek Ca-mbang (núi Chà Bang), dãy núi cách palei Ram (làng Văn Lâm, Phước Nam, Ninh Thuận) khoảng ba cây số về hướng Ðông-Nam.  

Vai trò đặc biệt của Po Nai, là niềm tin cậy của quần chúng nhân dân Chăm ở khu vực Panduranga đối với bà trong hệ thống tín ngưỡng và sinh hoạt hằng ngày của họ.

Đa số người dân Chăm ở Panduranga biết Po Nai đi tu ở cek Ca-mbang, vì hiện nay có đền thờ bà ở đó. Các bô lão và già làng Chăm biết bà qua các lễ tục hằng năm mà họ cầu xin bà cho “mưa thuận gió hòa”. Các dân làng Chăm biết Po Nai qua sự kính trọng của họ khi đi vào khu núi này để làm nương rẩy hay kiếm tìm sản phẩm từ rừng được thể hiện qua phong cách, như : không được ăn nói bừa bãi, tục tiểu, làm ồn ào vô ý thức, hay quấy rầy người khác…; không được gian tham lấy cắp của người đi chung với mình; không được ngại khó, nản chí than vãn khi mệt nhọc; không được kêu la đau đớn khi bị vấp ngã hay làm xướt tay chân v.v..., và tuyệt đối tin rằng, nếu như không tuân thủ các điều trên thì họ sẽ gặp nạn, hay sẽ gặp trở ngại lớn hơn cho bản thân. Những trẻ em chăn trâu, bò, dê, cừu và người làm nương rẫy chung quanh chân núi thì biết bà qua những cầu xin bà trợ giúp khi trâu, bò, dê, cừu của họ bị lạc mất, hay nương rẫy bị thú rừng phá… Và mọi người tin rằng “lời cầu xin của họ với bà lúc nào cũng được linh ứng, nếu lòng thành thật”.

Đỉnh núi Chà Bang

Ðó là những cái biết thường tình của mọi người về Po Nai. Và tất nhiên, những cái biết này không thể gọi là đủ. Cần phải có nhiều thông tin và dữ kiện về Po Nai hơn.

Về thông tin và dữ kiện về Po Nai thì không thể bỏ qua các bài tụng ca viết về bà. Một trong các bài tụng ca về Po Nai mà chúng tôi sưu tầm được là bản CAM 224 của EFEO, nhân đây xin được giới thiệu cùng độc giả, và một bản khác mang ký hiệu MF CAM 3 (hay CCC. B.9) cũng của EFEO có thể dùng làm dị bản trong việc nghiên cứu về Po Nai vì bản này có nhiều chỗ dị biệt. Văn bản này thì xin giới thiệu đến độc giả trong dịp khác.

Tầm quan trọng trong Nai Tang Riya Bia Atapah (Po Nai) không phải là tính văn chương, cách hành văn, bối cảnh lịch sử hay thực trạng xã hội hiện hữu trong nó. Dẫu rằng, qua đó độc giả có thể cảm nhận được tính chất của các vấn đề này. Nhưng chính là đi tìm lại bản thân con người Po Nai, tính cách Po Nai, người đã khổ hạnh vì dân tộc Champa. Người đã đóng vai trò quan trọng trong tâm linh cộng đồng dân tộc Champa.

Từ làng Văn Lâm nhìn lên núi Chà Bang

Nội dung sơ lược 

Nai Tang Riya Bia Atapah (Po Nai) đã xuất hiện ở Champa ngoài sự bận tâm của mọi người. Nhưng khi biết bà là một người có tài năng và đức độ “Aluah craok ka nai biak tel” (câu 2), thì ai cũng thừa nhận để rồi tin yêu và tuân phục. Mọi người cho rằng, bà đến đây để giúp nước, giúp dân (câu 1-3).

Bà đã bỏ đi tu hành theo như sứ mệnh cao cả được bề trên giao phó (câu 4). Khi chọn nơi tu hành bà đã không chọn những nơi nhộn nhịp, tươi tốt, thuận tiện và an toàn cho bản thân, như các cửa khẩu trùng điệp, trù phú, mà chọn nơi đỉnh cao của rừng núi âm u (rừng thiêng nước độc), nơi hoang vắng, không người lai vãng để tu hành. Nơi mà bà chỉ làm bạn với chim muông và cây rừng. Bà chấp nhận sự khổ hạnh, sự cô đơn, đói khổ để mong được linh ứng trong lời cầu xin phù độ nhân dân^[1] (câu 5-12). Cuối cùng, việc tu hành của bà đã đắc đạo. Lời cầu xin của bà đã được linh ứng, muôn dân đã được bình an (câu 13-15).

Trong cảnh thâm u của núi rừng, lắm lúc, bà cảm thấy cô đơn. Nhiều khi bà đã leo lên các mõm đá cao, để mong ngóng về một chân trời xa, nhìn xem có thấy bóng dáng người em thân yêu Riki và Rikit của mình (câu 16-18). Bà nhớ lại, khi ba chị em được cha mẹ cho phép ra đi (dạo chơi). Bà vui sướng khi nhìn những con sóng vỗ bờ. Lắng nghe âm thanh của biển mà lòng như khuây khỏa, không buồn chán, và ngay như cả những tiếng gầm của đại dương cũng không làm bà hoảng sợ. Tiếng sóng biển như du dương, như gợi nhớ, làm cho bà mê mãi, và chỉ muốn buông trôi tâm hồn mình theo tiếng sóng biển mà quên cả ngày tàn. (câu 18-28).

Dẫu thế nào! Hình ảnh ấy, hôm nay chỉ còn lại dư âm. Chiếc khăn san có gờ viền được trang trí lộng lẫy. Chiếc khăn viền chỉ đen hay chỉ đỏ của thời con gái, cùng với những ngày đùa vui với con sóng chỉ còn đọng lại trong tâm trí như một kỷ niệm khó phai mờ (câu 29-31). Cái hiện tại hôm nay thực hơn, cần thiết hơn, là nghĩa vụ mà bà không quên được, đó là nhân dân đang khốn khó, đang cần sự hộ trợ của bà, và bà phải luôn mang theo trầu, cau trong chiếc khăn đỏ của mình để nguyện cầu cho họ. (câu 32-36).

Truyền thuyết về Po Nai

Theo bản văn CAM 246a trang 16-22, viết về Nai Mah Ghang (em Po Nai) thì Po Nai có ba chị em. Bà và hai người em là Raki và Rakit. Quê của họ ở Makah (Kelantan Malaysia).

Vào năm Thìn (Ina Garai) Po Aluah sai Nai Tang Riya (Po Nai) đến Panduranga trước để xây dựng xứ sở (ngap nagar). Bà đến chưa được bao lâu thì quen biết với Po Keimao, rồi hai người trở thành thân thiết. Trong một đêm chuyện trò, Po Keimao tưởng bà có ý thương mình, nên ông có ý đùa cợt bất nhã là làm hở cho bà thấy cái “khố” của ông. Bà cảm thấy hổ thẹn, vùng bỏ chạy và không quay lại^[2]. Từ đó, bà không sống ở làng mạc với mọi người, mà bỏ đi lang thang vô rừng để tìm nơi tu hành. Bà đã chọn một đỉnh núi cao, một nơi thích hợp cho việc tu hành. Ở vị trí này, bà có thể thưởng ngoạn các danh lam thắng cảnh của buổi bình minh và các buổi chiều tà, những cảnh trí của đồng bằng Phan Rang, những làng mạc chung quanh bên dưới nối nhau chạy dài cho tới tận chân núi ở phía Tây, những làng mạc và chợ Dinh ở phía Bắc. Ðồng thời, bà cũng nhìn rõ quang cảnh nhấp nhô của những nhịp sóng biển trên hải phận trùng khơi. Hay ngắm nhìn hai cửa biển trù phú Dil (Sơn Hải) và Kanak (Cà Ná). Ðây cũng là phương cách để bà hồi tưởng lại quê hương của bà ở Makah (Kelantan, Mã Lai).

Po Keimao cảm thấy bị xúc phạm, vì ông nghĩ rằng bà chê ông nên bỏ đi tu. Ông xách cái nỏ (thần) của mình đi tìm. Khi nhìn thấy bà trên đỉnh núi ông lấy nỏ (thần) bắn vào đỉnh núi và làm cho ngọn núi ấy chẻ ra làm hai như hình cái cháng. Chính vì thế mà người Chăm gọi núi này là cek Ca-mbang^[3] (núi Cháng, hay núi chẻ đôi, mà ngày nay người Việt gọi trại theo là núi Chà Bang). Dẫu ngọn núi ấy bị Po Keimao bắn phá, nhưng bà không chịu xuống, mà chỉ dời xuống thấp một chút ở bên dưới phía Ðông (khu mặt trời mọc). Cũng chính tại nơi đây, dân làng palei Ram đã lập đền thờ cho bà, tôn vinh bà thành nữ thần Nai Tang Riya Bia Atapah, mà theo cách gọi gần gũi của người Chăm là Po Nai.

Không được tin tức gì của Nai Tang Riya, hai cô Riki và Rikit đi tìm tông tích của chị mình. Họ biết được bà đang tu khổ hạnh ở một ngọn núi phía nam palei Ram, và không có một sự hộ trợ nào từ bên ngoài của người dân, bà không ăn uống gì ngoài lá rừng và hoa quả. Biết chị đang khổ hạnh, hai người cùng nguyện cầu để xin đấng bề trên cho chị mình sớm được đắc đạo.

Còn truyền thuyết về hai người em thì : Trong cuộc hành trình đi tìm chị, hai cô Raki và Rakit có ghé ngang palei Dara (thôn Như Ngọc) để nghỉ chân. Một ông lão đang làm cakak (khu đất nhỏ sau nhà người Chăm, dùng để trồng rau hay cà, ớt v.v…) nhìn thấy. Nhận ra diện mạo của hai người, ông cho là không phải thường dân, mà là hai nữ thần linh thiêng. Nên gần đến ngày tuần trăng của tháng Giêng Chăm ông mời các cụ già trong làng đến để bàn bạc rồi lập đền thờ cho họ. Cô Riki được tôn vinh thành nữ thần với tên gọi Nai Mah Ghang Tang Di Nagar. Còn cô Rikit được tôn vinh thành nữ thần với tên gọi Nai Mah Rung Ra-ung Ina. Từ đấy, mỗi năm, cứ gần đến ngày tuần trăng tháng Giêng Chăm, palei Dara thường dâng lễ cúng hai nữ thần Riki và Rikit.

Hai con người, hai đệnh mệnh

Nói đến nữ thần Panduranga gốc người ngoại quốc, thì phải kể đến Po Nai và Nai mai mang Makah (Cô công chúa đến từ Makah)^[4]. Họ là hai nhân vật nữ nổi tiếng trong tín ngưỡng dân gian và văn chương Chăm. Hai nhân vật này đều xuất thân từ dòng tộc hoàng gia Malaysia, là những người đến từ Makah (Kelantan, Malaysia). Cả hai người đều đến Champa không phải do sự ngẫu nhiên. Họ là những sứ giả, cùng mang chung một sứ mệnh hay một hoài bão là đến để giúp đỡ quần chúng nhân dân Chăm mà họ tự xem là đồng tộc và là người anh em của mình. Họ cũng cảm hóa một số người lãnh đạo Panduranga theo quan điểm của mình hay theo một phương án chính trị mang tính tích cực nhằm đưa Champa ra khỏi khó khăn và tai biến.

Thời điểm đến Champa của hai người không giống nhau. Po Nai đến Champa trong thời Po Klaong Garai (một ông vua huyền sử), trong khi cô công chúa đến từ Makah đến vào khảng thế kỷ 17. Sự hiện hữu của họ ở Champa là một sự kiện lớn. Sự kiện đã có ít nhiều tác động trên lĩnh vực tín ngưỡng dân gian, và có tác động đến xã hội Chăm cả chiều thuận và chiều nghịch lại.

Khi đọc lại những bản văn viết về họ, những bản văn này thường cho ta cái ấn tượng hay cái liên tưởng về một con người. Cái đức hạnh, tài năng, sở thích, nét đẹp hay dung nhan của họ.

Nai Mai Mang Makah, một cô công chúa thon thả óng mượt, đẹp lộng lẫy, lanh lợi, cứng rắn và có chút kiêu kỳ. Cô công chúa này thích mọi người chiều chuộng, nhất là người yêu của mình. Về số phận, cô công chúa xứ Makah có phần may mắn. Cô đến Champa và luôn luôn được mọi người săn đón. Cô lại được hoàng tử Champa yêu thương và say mê. Trong thời kỳ ở Champa, cô đã xây dựng một phương án tích cực là muốn thống nhất quần chúng nhân dân Chăm trong Islam Chính Thống. Cũng chính vì cả tin vào phương án này, mà cô đã xúc tiến mạnh mẽ vấn đề truyền bá đạo giáo Islam trong thời điểm mà dường như không mấy thuận lợi cho cộng đồng và xã hội người Chăm lúc bấy giờ. Sự việc của cô đã không đi về đâu! Vương quốc Champa bị tấn công liên tiếp, để cuối cùng rơi vào tay người khác. Cô đành bỏ lại vương quốc, nhân dân và cả người tình để trở về quê hương (Makah). Sự ra đi như thể để lãng quên! Ðã không lưu lại một kỷ niệm êm đẹp nào, trong lòng cộng đồng người dân Champa. Người dân Chăm ít có ai còn nhớ đến cô. Dẫu rằng, các áng văn chương viết về cô là áng văn chương kiệt xuất, được viết bởi một thi tài vĩ đại.

Ngược lại, Po Nai một cô công chúa nhu mì, hiền lương. Một cô gái yêu chuộng thiên nhiên và không có nhiều tham vọng, lại có số phận hẩm hiu, gian truân. Việc bà đến Champa vô cùng lặng lẽ. Thậm chí, chẳng được  nhiều người biết đến, như trong câu mở đầu trong bản văn viết về Nai Tang Riya (Nai threh sibar blaoh mai). Bà đến Champa không được mọi người săn đón như Nai Mai Mang Makah. Chỉ có một ông quan đại thần đang cai quản phía Nam Panduranga là Po Keimao ra tiếp đón. Ông đã không đối xử lịch thiệp với bà, mà còn có phần thô lỗ. Ðó chính là nguyên nhân để bà bỏ đi tu. Bản thân bà cũng bị vẩn đục, bị mang tiếng là có vấn đề trai gái với Po Keimao, mặc dù bà trong sạch, nếu so với Nai Mai Mang Makah, người đã nằm trong vòng tay người tình, nhưng chưa hề bị mất thanh danh. Po Nai cũng không được vui sướng và đầy đủ như Nai Mai Mang Makah, bà đã sống âm thầm và chịu đựng, Bà đã chịu khổ hạnh. Sống trong cô đơn và đói khổ để thành đạt chánh quả.  

Po Nai đúng là hiện thân của tính từ mẫu, của sự đùm bọc và che chở. Bà đã sống và quên mình vì người khác. Po Nai không đến với quần chúng nhân dân bằng những can thiệp hay tư tưởng áp đặt. Po Nai đến với mọi người bằng tấm lòng chân thật, với những âu lo thường trực và tìm cách giúp đỡ mọi người. Bà đã đi vào lòng quần chúng nhân dân không kinh qua một sự gò bó hay gượng ép, mà bằng những sự giản dị tự nhiên. Và hình ảnh bà luôn luôn tồn đọng trong tâm trí của mọi người. Bà là một Nữ Thần được nhân dân yêu mến và kính trọng nhất ở khu vực Panduranga. Một Nữ Thần duy nhất có nguồn gốc Mã Lai đã được quần chúng nhân dân Chăm sùng bái. Mặc dù, những bài tụng ca viết cho bà, chẳng đạt được nghệ thuật văn chương cao, có ý thâm sâu hay được viết bởi những thi hào Chăm vĩ đại như trong văn chương Nai Mai Mang Makah.