Ngày 13-6-2016, đài Á Châu Tự Do (RFA) cho rằng dân tộc bản địa Tây Nguyên đang dần bị đẩy vào rừng già, đời sống co cụm. Những người may mắn thoát được thì sẽ ra phố, gìn giữ được bản sắc. Trong khi đó, những người không may mắn bị đẩy lùi dần vào rừng già. Rất tiếc là đa số người Tây Nguyên bị đẩy vào rừng sâu, chỉ có vài gia đình may mắn nhờ vào vốn liếng tích lũy nhiều đời đã mua được nhà ở thành phố nên chuyển hóa theo đời sống thành phố. Đứng trên gốc độ văn hoá mà phân tích, dù sống trong thành phố hoặc sống giữa rừng già, thì dân bản địa Tây Nguyên vẫn bị mất bản sắc theo thời gian, do điều kiện xã hội khắc nghiệt.

Vấn đề bị diệt chủng?

Theo lời bình luận của nhà thơ Bình Minh (A Na, Đắk Lắk) mà đài RFA ghi lại:

“Người Kinh mới lên [Tây Nguyên] hồi đó thì chọn vùng đất nào chưa có chủ thì mình canh tác, hoặc là mua đất của họ [người Tây Nguyên]. Có khi mình trồng cho họ một hecta cà phê thì người đồng bào thiểu số sẽ cho mình một ít đất. Nói chung là hơn 70% người Kinh sống ở đây, người thiểu số đã giảm xuống còn chưa tới 30% dân số tây Nguyên”.

Theo nhà thơ Bình Minh, vấn đề người Tây Nguyên bị đẩy lùi vào rừng già và mất dần bản sắc không còn là vấn đề xã hội đơn thuần mà có thể đánh giá trên bình diện nhân chủng học. Sự đánh mất bản sắc của người Tây Nguyên cũng như nhiều dân tộc khác ở vùng cao khác trên cả nước cho thấy: nguy cơ bị diệt chủng sau khi mất gốc của họ là rất cao.

Vấn đề bị diệt chủng của người Tây Nguyên rất dễ nhận, chứ không phải là chuyện vô hình. Bởi lẽ, khi bị đẩy lùi vào rừng già, đời sống kinh tế khó khăn, người đàn ông trụ cột trọng nhà trở nên yếu đuối trước xã hội hiện tại, bởi anh ta không có gì ngoài khả năng chịu đựng nắng mưa, lặn lội rừng sâu săn bắt để đổi hạt gạo hoặc đi làm thuê cho người giàu dưới miền xuôi để lấp bữa qua ngày. Họ không thể làm gì khác, bởi thiếu học, thiếu mọi thứ để có thể trưởng thành trong xã hội hiện tại.

Và với một khả năng tự có như vậy, người đàn ông Tây Nguyên trở nên không hấp dẫn trong mắt người phụ nữ của họ, bởi họ không thể hứa hẹn một đời sống gia đình tốt đẹp, đủ ăn đủ mặc. Người phụ nữ Tây Nguyên, đặc biệt là dân tộc Ê Đê, dần xuôi xuống phố, tìm những người đàn ông Kinh có điều kiện kinh tế tốt hơn, để nếu may mắn thì được cưới làm vợ, nếu không may mắn thì làm vợ lẻ, sống trốn chui trốn nhủi ở một căn phòng nào đó để phục vụ các ông chồng người Kinh có tiền thích, của lạ.

Cũng không ít, một số phụ nữ Tây Nguyên rơi vào con đường trụy lạc, thiêu thân theo tiếng gọi của đồng tiền, đến khi mang bệnh vào thân lại lang bạt kì hồ, rày đây mai đó, lây lất qua ngày. Người nào may mắn còn có gia đình che chở, cho muỗng cháo qua bữa, người không may mắn chết đường chết chợ, không có ngày về.

Chính vì sức hút của đồng tiền, người Tây Nguyên phải dầm mình trong bối cảnh xã hội mà ở đó. Kẻ có tiền ăn trên ngồi trốc, người nghèo phải làm tôi mọi, bị coi khinh và bị đẩy dần vào rừng già. Vì không có lối thoát, xã hội này đã đẩy các cô gái Tây Nguyên đến chỗ sa chân vào vũng lầy và đẩy các chàng trai vào chỗ cô đơn, không thể kiếm được một tổ ấm gia đình, không thể tiếp tục duy trì dòng tộc. Càng về sau, nguy cơ tuyệt chủng của người Tây Nguyên càng cao bởi hố ngăn xã hội, khoảng cách giàu nghèo quá lớn.

Nhưng theo nhà thơ Bình Minh, nguyên nhân chính vẫn là những cuộc di dân của người Kinh vào vùng kinh tế mới sau 30 tháng 4 năm 1975.

Người Tây Nguyên (ảnh: RFA)

Vết thương “kinh tế mới”

Dựa vào lới nói của ông Tới, người Kinh ở huyện Chư Sê, đài RFA cho rằng:

“Thời kinh tế mới và di dân tự do [của người Kinh] diễn ra từ những năm sau 1975. Đa số lên đây vì sống dưới đồng bằng không nổi, bị ép đi lên đây. Mình bịu lùa đi. Người bắc ở trong này nhiều lắm, bị buộc đi là nhiều, họ thấy bức xô rồi thì phải đi thôi!”.

Ông Tới cho biết bản thân ông cũng là một cư dân thuộc diện di dân “kinh tế mới” do nhà nước phát động trong những năm cuối thập niên 1970 và đầu thập niên 1980. Dân “kinh tế mới” theo ông gồm hai loại: Tự động bỏ phố lên rừng để trốn những hà khắc của chế độ mới và; Di dân theo chương trình “kinh tế mới” của nhà nước.

Cả hai diện di dân này đều không thoát khỏi cảnh khó khăn nơi đồng bằng bởi nhiều lý do. Một số người Kinh đã tự nguyện bỏ nhà cửa nơi thành phố, vì biết chắc có ở vài tháng rồi cũng sẽ bị tịch thu nhà, bởi lý lịch có liên quan đến chế độ cũ, nên phải bỏ lên núi tìm đất canh tác sống qua ngày. Một số gia đình khác có liên quan đến chính quyền cũ, đã bị tịch thu nhà cửa cũng bị đẩy lên khu “kinh tế mới”. Số ít còn lại do nghèo khổ, không có lối thoát, chọn đi “kinh tế mới”.

Và khi đến đây, họ sống chung với những người đồng bào bản địa Tây Nguyên. Một số người tìm cách mua lại đất đai của những đồng bào Tây Nguyên để canh tác. Ban đầu, việc mua bán chỉ mang mục đích duy nhất là có đất canh tác để cải thiện cuộc sống. Lúc đó, đồng bào Tây Nguyên chủ yếu sống dựa vào du canh du cư nên họ cũng không coi trọng mảnh đất vườn nhà, đất rừng. Họ đã bán cho người Kinh với giá rẻ bèo, chừng 2 hoặc 3 chỉ vàng trên một rẫy, mỗi rẫy có thể lên đến cả chục hecta.

Và cứ như vậy, người Kinh mua dần đất của người Tây Nguyên, làm thủ tục chuyển nhượng và xác định chủ quyền sử dụng lâu dài. Mãi cho đến lúc chính sách cải tạo vườn rừng của nhà nước thò đũa vào Tây Nguyên, lượng đất đã khai thác bởi người đồng bào thiểu số không còn, phần lớn người Kinh di dân vào kinh tế mới đã có chủ quyền sử dụng. Quĩ đất còn lại để cho các dự án trồng trọt là những nơi người Tây Nguyên mới khai phá, phát hoang làm rẫy.

Khi những rẫy mới bị nhà nước xếp vào diện đất toàn dân và “tiếp quản”, người Tây Nguyên lại một lần nữa bị đẩy tuột vào rừng sâu. Đời sống của họ bị rớt hẳn vào núi rừng, xa chợ búa, xa mọi thứ ánh sáng văn hóa miền xuôi cũng như miền trung du. Một hố sâu ngăn cách giữa giàu và nghèo cũng đẩy mối quan hệ giữa người Tây Nguyên giàu có và người nghèo đói bần cùng. Cuối cùng, đời sống của người nghèo rớt hẳn vào chỗ lạc hậu, thiếu thốn mọi bề, thiếu đất canh tác và đói khổ, thất học.

Một khi những vấn đề về kinh tế, văn hóa, giáo dục trở nên xa lạ, thì rừng thiêng của người Tây Nguyên cũng trở nên xa lạ. Muốn khai thác cây gỗ làm nhà cũng không được, rừng đã do nhà nước quản lý… Kể từ đó, đời sống của bà con Tây Nguyên chỉ còn một hướng duy nhất, đó là lụi tàn. Và ngày lụi tàn của dân tộc này đã diễn ra trên bàn cờ xã hội hôm nay. Có chăng họ chấp nhận định mệnh bị lụi tàn và diệt chủng hay là đứng lên theo hồn thiêng sông núi để cứu lấy giống nòi Tây Nguyên đang đến rất gần với họ.