Tuần này Champaka.info có nhận bài viết của Ja Shaklikei (độc giả trong nước) mang tựa đề “Bàn thêm về cấu trúc lưỡng hợp-lưỡn phân trong văn hoá Chăm”. Đây là bải khảo luận có nội dung rất nghiêm túc và khoa học để làm sáng tỏ lại qui luật (adat) mà tác giả gọi là “tanaow-binai / lakei-kamei / klam-yuer” (đực-cái / nam-nữ / đậm-nhạc) tức là tư duy lưỡng hợp / lưỡng phân  nằm trong văn hoá của dân tộc Chăm, nhưng có mốt số yếu tố gần gủi với “Âm-Dương”, chứ không phải là luật “âm dương” của dân tộc Việt như một số người Chăm thường hiểu lầm. Ja Shalikei là một nhà nghiên cứu Chăm thường trảo đổi trên trang Facebook: https://www.facebook.com/ja.shaklikei

Bàn thêm về cấu trúc lưỡng hợp-lưỡng phân trong văn hoá Chăm

By

Ja Shaklikei (độc giả trong nước)

Cấu trúc hay tư duy lưỡng hợp/ lưỡng phân rất phổ biến trong văn hóa Chăm, với nhiều biểu hiện, sắc thái đa dạng, tồn tại ở hầu khắp các bình diện như thần thoại, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán... của người Chăm. Vấn đề này từ trước đến nay đã được rất nhiều nhà nghiên cứu về văn hóa Chăm quan tâm và tìm hiểu. Trước hết, là các bài viết của Sakaya[1], sau đó là Quảng Đại Tuyên[2], gần đây lại xuất hiện những phản biện về việc sử dụng thuật ngữ Âm - Dương trong văn hóa Chăm của Po Dharma với tựa đề: “Văn hóa Chăm không có triết lý Âm – Dương của dân tộc Việt” cũng đề cập đến vấn đề lưỡng hợp trong văn hóa Chăm[3].

Chính vì lẽ đó, với mong muốn đóng góp thêm cho một chủ đề rất thú vị trong lĩnh vực nghiên cứu văn hóa Chăm, chúng tôi sử dụng bài viết này là nơi để cung cấp thêm nhiều chi tiết, tư liệu cho chủ đề mà gần đây rất được quan tâm. Cũng với bài viết này, chúng tôi hy vọng góp thêm nhiều ý kiến, quan điểm của mình, từ đó chứng minh thêm rằng quy luật (adat) “Tanaow-binai / lakei-kamei / yuer-klam” trong văn hóa Chăm khác với “triết lý âm – dương” trong nền văn hóa Việt nói riêng và văn hóa Á Đông nói chung.

1). Nguồn gốc cấu trúc lưỡng hợp trong văn hóa Chăm

Cấu trúc lưỡng hợp hay tín ngưỡng phồn thực (một biểu hiện củ thể của cấu trúc lưỡng hợp) bắt nguồn từ tư duy kết hợp giữa đực và cái, làm cội nguồn cho mọi sự sinh sôi và phát triển trong vũ trụ. Tư duy này là tư duy chung của các nền văn minh nông nghiệp, thể hiện ước vọng sinh sôi, phát triển của hầu hết các dân tộc ở phương Đông. Từ nhận thức này, sự kết hợp: nam – nữ, đực – cái, trời – đất... luôn tồn tại trong thế giới quan của các dân tộc ấy và được biểu hiện trong các tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán... cùa các dân tộc ấy.

Nhưng ở mỗi dân tộc, mỗi vùng văn hóa tính chất và cách thức biểu hiện cụ thể của cấu trúc lưỡng hợp lại khác nhau, bên cạnh một số các tương đồng, thì ở mỗi nơi luôn có nhiều khác biệt làm nên những đặc thù cho mỗi dân tộc, mỗi nền văn hóa. Nếu như ở Ấn Độ cấu trúc lưỡng hợp biểu hiện nhiều trong thần thoại sáng thế và tín ngưỡng tôn thờ Linga – yoni, mà sau này ảnh hưởng đến văn hóa Champa, thì ở Trung Quốc, tư duy lưỡng hợp lại được khái quát hóa và trừu tượng hóa thành “triết lý âm – dương”, mà có biểu hiện rất đa dạng không chỉ trong văn hóa, tín ngưỡng, mà còn có trong khoa học, phương thuật...

Như vậy, có thế thấy, cội nguồn cấu trúc lưỡng hợp trong văn hóa Chăm hiện nay, có nguồn gốc từ văn hóa Champa cổ và xa hơn là văn hóa Ấn Độ. Đồng thời, cũng phải nhận thức rằng, cấu trúc lưỡng hợp trong văn hóa Chăm và “triết lý âm - dương” dù có chung nguồn gốc là tư duy đực – cái, trời – đất, có nhiều tương đồng về quy luật với “triết lý âm – dương” (là quy luật về hai thực thể đối lập, nhưng thống nhất với nhau cấu thành cùng cấu thành nên vũ trụ và là cội nguồn cho mọi sự sáng tạo, sinh sản trong xã hội), nhưng lại có nhiều khác biệt trong thực tế. Nếu “triết lý âm – dương” đã được khái quát hóa thành lý thuyết và trong thực tế đã có phạm vi ứng dụng rất lớn, trên nhiều lĩnh vực[4], thì cấu trúc lưỡng hợp trong văn hóa Chăm lại chỉ là quy luật  “Tanaow-binai / lakei-kamei / yuer-klam” tồn tại trong phạm vi hẹp là văn hóa, mà cụ thể là trong tôn giáo, tín ngưỡng, và các nghi lễ, tập tục gắn liền với tôn giáo và tín ngưỡng.

Cội nguồn của văn hóa Champa cổ là văn hóa bản địa, lúc ban sơ ấy, trong mỗi dân tộc đều có tư duy lưỡng hợp, xem trọng sự kết hợp đực – cái, trời đất, nhưng phải đến khi Champa du nhập Ấn Độ giáo thì tư duy ấy mới được biểu hiện thành vũ trụ quan, nhân sinh quan và phản ánh trong đời sống tâm linh của đất nước, thông qua hình tượng kết hợp Linga – yoni. Trong Ấn Độ giáo, Linga là biểu thị cho thần Shiva, theo thần thoại, thần Shiva được sinh ra từ một cột lửa hình “dương vật”, gọi là Linga. Nếu như Linga là biểu hiện đặc tính dương của thần, thì Yoni (tượng trưng cho bộ phận sinh dục nữ) lại biểu hiện đặc tính âm của thần Shiva, sự kết hợp giữa hai đặc tính này tiêu biểu cho sự sản sinh ra vũ trụ từ hai cập đối lập nhưng thống nhất, trở thành biểu tượng thờ cúng thần Shiva ở Ấn Độ và phát triển mạnh mẽ ở Champa, với sự đa dạng và phong phú về hình tượng Linga – yoni trong nghệ thuật điêu khắc và kiến trúc ở Champa.

 Với tư duy truyền thống thờ đa thần từ trước, khi du nhập Ấn Độ giáo, người Champa đã đưa hình tượng thờ thần Shiva nghiên nhiều về ý hướng lưỡng hợp, thông qua việc thờ ngẫu tượng Linga – yoni. Điều này cho thấy, người Champa cổ rất xem trọng tư duy lượng hợp trong đời sống của mình và thể hiện họ cũng là một quốc gia có truyền thống đa thần. Chính từ tu duy lưỡng hợp qua hình thức biểu hiện đầu tiên là hình tượng Linga – yoni, nhiều phạm trù khác trong văn hóa Champa (trước đây) và Chăm (bây giờ) cũng mang nhiều ảnh hưởng của tư duy lưỡng hợp, đặc biệt là trên lĩnh vực văn hóa tâm linh của người Chăm.

2). Trong hệ thống tổ chức và thần điện của tôn giáo, tín ngưỡng

Tôn giáo và tín ngưỡng của người Chăm là một cấu trúc lưỡng hợp, thể hiện rõ nét qua hình tượng Ahier – Awal trong cấu trúc văn hóa tâm linh của người Chăm. Ahier, ám chỉ cho cộng đồng ảnh hưởng Ấn Độ giáo, nhưng đã bị bản địa hóa, Awal lại biểu thị cho cộng đồng ảnh hưởng Hồi giáo, nhưng cũng đã bị bản địa hóa. Đây là hai thực thể riêng biệt, thể hiện sự đối lập nhau, nhưng không thể tách rời nhau, tạo nên một cấu trúc tổng thể của văn hóa tâm linh Chăm. Nếu Ahier biểu hiện cho nam hay người chồng (likei/tanaow), thì Awal biểu thị cho nữ hay người vợ (kamei/binai), sự kết hợp giữa Ahier – Awal, tạo nên một cấu trúc lưỡng hợp trong tín ngưỡng Chăm, và cấu kết các cộng đồng Chăm lại thành một thể thống nhất, đối lập, chuyển hóa, nhưng không thể tách rời[5].  

Cấu trúc lưỡng hợp còn thể hiện rõ qua tính đối lập và thống nhất trong hệ thống tu sĩ, các tu sĩ của người Chăm Ahier được gọi là các Basaih, trong khi tu sĩ của Chăm Awal là các Acar. Trong đó, các Basaih đại diện cho phái nam, qua việc mặc áo, quấn khăn, ngồi hành lễ như người đàn ông Chăm, trong khi Acar mặc áo, quấn khăn, ngồi hành lễ theo kiểu đàn bà Chăm. Mặt khác, dù đại diện nam tính nhưng Basaih lại búi tóc, đeo túi hình âm vật tượng trưng cho nữ tính, các Acar thì cạo đầu và đeo túi hình dương vật tượng trưng cho nam, biểu hiện sự kết hợp và hòa quyện lẫn nhau giữa hai mặt đối lập: nam – nữ, đực – cái[6]. 

Về thần điện, trong văn hóa tâm linh, người Chăm cũng phân chia ra làm hai nhóm thần linh chính, tướng ứng với thần của Awal và thần của Ahier, lúc nào cũng đi đôi với nhau trong nghi lễ qua qui luật: yang (thần Ahier) – atau (thần Awal); cei (thần Ahier) – yang biruw (thần Awal). Thí dụ Po Rome, tên thật là Ja Saot. Trong lễ tế tự Po Rome, lúc nào cũng chia làm hai phần gắn liền với nhau:

• Cúng theo Yang (thần Ahier)  gọi là Po Rome  – Cúng theo Atau (thần Awal), gọi là Po Cahya

• Cúng theo Cei (thần Ahier)  gọi là Cei Asit – Cúng theo Yang Biruw (thần Awal), gọi là Po Gahlau  

Trong lễ Rija Nagar, người Chăm còn áp dụng qui luật: tama yang klak tabiak yang biruw (ngày đầu tế lễ dành cho yang klak (thần Ahier) ngày cuối tế lễ dành cho yang biruw (thần Awal), nhất là  dành cho Po Nai Mah Ghang có đền ở núi Chà Bang, một nữ thần có nguồn gốc Hồi Giào từ Mã Lai đến.

Tóm lại, Atau và Yang Biruw là những vị thần có nguồn gốc xuất phát từ Mã Lai thường mang yếu tố Hồi Giáo, như Nai Mah Ghang, Nai Tang Ya Bia Tapah, Po Riyak, Po Tang Ahaok, Po Haniimper, Po Baruw, v.v. . Trong khi, các Yang và Cei còn gọi lả Yang Klak thì có nguồn gốc xuất phát từ văn hoá bản địa pha trộn với tín ngưỡng Ấn Giáo, như Po Rome, Po Binthuer, Po Klaong Garai, Po Ina Nagar, Po Sah, v.v. 

Tương ứng với mỗi nhóm thần linh lại có một nơi thờ tự khác nhau như các Yang Klak thì thờ ở tháp, hoặc các đền, miếu (Việt hóa). Các Yang Biruw thì được thờ tự hay dâng lễ trong nhà, hoặc các nhà lễ tạm thời (kajang). Mặc dù vậy, dù là yang Klak hay yang Biruw, người Chăm, không kể Awal hay Ahier đều phải có trách nhiệm dâng lễ cho các thần chung, tùy theo từng lễ hội, nghi thức. Chẳng hạn ngày Katê là lễ hội dâng lễ chủ yếu cho Yang Klak, nhưng người Chăm Awal cũng thường đến tham gia dâng lễ tuỳ theo lòng tin của từng người hay trong các lễ Rija, thần chủ yếu được cúng lễ là Yang Biruw, nhưng người Chăm Ahier cũng phải thực hiện.  Đó là biểu hiện của sự đối lập nhưng vẫn thống nhất của cấu trúc lưỡng hợp.

3). Trong thực hành nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng

Tương ứng với cấu trúc lưỡng hợp trong tôn giáo, tín ngưỡng, biểu hiện qua cấu trúc Ahier – Awal hay Yang klak – Yang biruw, các hình thức cụ thể của cấu trúc này cũng được biểu thị trong lễ nghi, tập tục thực hành tôn giáo của các nhóm cộng đồng Chăm. Theo đó, về lễ hội, người Chăm phân ra làm ba hệ thống lễ hội chính: lễ hội do cộng đồng Chăm Ahier phụ trách thực hiện; lễ hội do cộng đồng Chăm Awal phụ trách thực hiện; lễ hội do cả hai cộng đồng cũng tổ chức, thực hiện...

Lễ hội của cộng đồng Chăm Ahier:

Nhóm lễ này được tổ chức chủ yếu ở các Bimong hay Kalan (tháp, đền) của người Chăm, do các tu sĩ Basaih và người Chăm Ahier phụ trách chính, bao gồm các lễ hội như Peh ba-mbang yang (mở cửa tháp), Yuer yang (cầu đảo), Kate, Ca-mbur... Các thần linh chủ yếu và quan trọng trong các lễ hội này là Yang Klak.

Lễ hội của cộng đồng Chăm Awal:

Nhóm lễ hội này được tổ chức chủ yếu ở các thánh đường (Sang Magik) của người Chăm Bani, do các tu sĩ Po Acar và người Chăm Bani phụ trách chính, bao gồm các lễ hội như Ramawan, Suk Yeng,… Các thần linh chủ yếu và quan trọng trong các lễ hội này là Yang Biruw.

Lễ hội chung của Chăm Awal-Chăm Ahier

Nhóm lễ tục này thường mang tính nộng nghiệp, xin có mưa thuận gió hoà, như lễ Rija Nagar; mang tính an bình, thịnh vượng và không đau ốm,  như Rija, Dayep, Thrua; mang tính ngư nghiệp để xin đại dương không còn gió bảo, như Palau Sah,…, Trong các nghi lễ này, đặc biệt là lễ Rija Nagar, các vị thần ở cả hai hệ thống Yang Biruw và Yang Klak đều được cúng tế và cả hai cộng đồng Chăm Awal và Ahier đều thực hiện buổi lễ này cùng chung một ngày trong thôn làng của họ. Đó là đặc tính trung gian, làm cầu nối cho hai cộng đồng Awal – Ahier trong bình diện tôn giáo và tín ngưỡng.

Mặt khác, cấu trúc lưỡng hợp còn biểu hiện rõ hơn ngay từ cách thức thực hiện các nghi lễ, các tiểu tiết trong từng lễ hội. Cụ thể, trong các nghi lễ mà thần linh được dâng cúng là yang klak thì chiếu lễ (Ciew ban) phải trải úp xuống, nãi chuối trong mâm cúng cũng phải đặt úp, gọi là pagruak (biểu hiện cho nam tính). Trong các nghi lễ cúng các thần yang biruw, thì trái chuối phải đặt ngữa và chiếu lễ phải trải ngữa lên, gọi là Pa-ndang (biểu hiện cho nữ tính). Tương tự, khi các Basaih thực hiện lễ họ phải ngồi xếp bằng như đàn ông (crah kanal), các Po Acar phải ngồi đặt hai chân lên nhau nhưng hướng về một bên theo kiểu đàn bà (jaoh angua)[7]…

Ngoài ra, cấu trúc lưỡng hợp không chỉ thể hiện trong sự đối lập, mà còn có sự thống nhất, hòa quyện và kết hợp với nhau ngay trong quá trình thực hành nghi lễ. Cụ thể, theo Ts. Thành Phần trong lễ hội Katê, khi tiến hành Katê ở nhà để cúng tổ tiên (ew muk kei), đầu tiên người thực hiện nghi thức phải ngồi quay mặt về hướng đông để mời gọi ông, bà tổ tiên, sau đó phải quay ngược lại để thực hiện cho bên Awal (alih danaok), như vậy trong lễ hội của người Ahier cũng có yếu tố Awal. Cũng trong lễ hội Ramawan vốn phân công cho người Chăm Awal thực hiện nhưng người Chăm Ahier vẫn có thể vào dâng đồ lễ cho Po Awloah, tương tự trong lễ hội Katê một số làng người Chăm Awal cũng phải dâng lễ cho các thần linh trên tháp…

4). Trên các bình diện khác của văn hóa Chăm

Ngoài cấu trúc lưỡng hợp trong thế giới quan và đời sống tâm linh, trong các lĩnh vực kiến trúc, lịch pháp, trang phục, ẩm thực,…cũng có những biểu hiện cụ thể của hai yếu tố đối lập, nhưng thống nhất nhau.

Trước hết về kiến trúc, trong nhà ở truyền thống của người Chăm lúc nào họ cũng xây nhà đực (thang mayau) và nhà cái (thang yé hoặc thang binai) hay phải có giếng nước ở hướng đông (pangun aia) và lửa hay điểm hỏa ở hướng tây (thang gin). Một dân tộc có mối quan hệ gần gủi với người Chăm là người Rhade, khi xây dựng nhà Dài truyền thống cũng đặc 2 cái thang lên trước nhà, một thang Cái là lối đi chính, thang đực là lối đi phụ…

Về trang phục truyền thống của người phụ nữ Chăm luôn được cấu tạo thành hai phần: phần trên có gam màu nóng hay đậm (xanh, đỏ, vàng) gọi là Aw Klam (ám chỉ cho nam) và phần dưới có gam màu lạnh, hơi nhạt (trắng....) gọi là Aw yuer (ám chỉ cho nữ) hoặc ngược lại. Về ẩm thực, người Chăm thường chia thức ăn ra các món chay (xôi, chè, trái cây) gọi là kaya yuer và mặn (có thịt, trứng, rượu) gọi là kaya klam, trong các nghi lễ ở thánh đường, để cầu cúng các yang biruw (thần linh mới) phải sử dụng các món chay để làm mâm cúng, gọi là salaw yuer; các nghi lễ cầu cúng các yang klak (thần linh cũ) gọi là salaw klam…

Một số lễ tục Chăm cũng dựa vào adat tanaow-nibai / lakei-kamei. Theo truyền thống Chăm Ahier: Kate  patok dah ka Yang Amâ, Ca-mbur patok dah ka Yang Inâ = Kate biểu tượng cho thân phụ (nam thần, tức Shiva) và Ca-mbur biểu tượng cho thân mẫu (nữ thần, tức vợ của Shiva, bà Bhagavati). Ngay cả ngày tháng tổ chức lễ Kate và Ca-mbur cũng  không thoát ra khỏi cách cấu trúc lưỡng hợp: Kate di bangun, Ca-mbur di klam = Lễ Kate diễn ra vào thượng tuần trăng, lễ Ca-mbur diễn ra vào hạ tuần trăng.

Kết luận

Như vậy, có thể thấy rằng, tư duy lưỡng hợp trước hết tồn tại trong văn hóa Chăm thông qua việc hình thành các truyền thuyết, thần thoại sáng thế và hình thành tộc họ. Sau đó, nó biểu hiện rõ nét từ cách thức tổ chức hệ thống tổ chức, thần điện của tôn giáo – tín ngưỡng cho đến các thức, quy trình thực hiện các nghi lễ trong tôn giáo và tín ngưỡng. Bên cạnh đó, lưỡng hợp còn biểu hiện trong một số lĩnh vực khác của đời sống văn hóa Chăm, nhưng đó chỉ là những biểu hiện nhỏ lẻ, không phổ biến, nhiều khi chỉ phục vụ cho đời sống văn hóa tâm linh là chính.

Do đó, quy luật “Tanaow-binai / lakei-kamei / yuer-klam” chủ yếu chỉ phổ biến trong lĩnh vực tôn giáo là chính, chứ không biểu hiện đa dạng và phong phú trên nhiều khía cạnh văn hóa khác như “triết lý âm – dương” của người Việt. “Âm – dương” trong văn hóa Việt là một lý luận về cấu trúc lưỡng hợp, được khái quát thành một học thuyết, rồi từ đó ứng dụng vào các lĩnh vực triết học, y học, số học, phong thủy, ẩm thực… Do đó, dù có chung nguồn gốc, và nhiều tương đồng về quy luật bản chất, nhưng “triết lý âm – dương” và quy luật   “Tanaow-binai / lakei-kamei / yuer-klam” lại có hai hình thức, mức độ thể hiện khác nhau trong đời sống văn hóa của từng dân tộc.