Po Klaong Kasat là vị thần linh được tôn kính trong cộng đồng người Chăm ở khu vực Panduranga, tiểu vương quốc nằm ở cực nam của vương quốc Champa xưa. Sức lan tỏa của ngài trong tâm thức của cộng đồng Chăm được trải dài từ trung trung bộ đến nam trung bộ.

Ngày nay, Po Klaong Kasat có 3 đền được thờ phượng tại ba địa điểm khác nhau:

• Đền thờ ngài ở Palei Aia Mamih (Bình Minh, Phan Hòa, Bắc Bình, Bình Thuận),

• Đền thờ ở Palei Baoh Dana (Chất Thường, Ninh Thuận),

• Đền thờ tại thị trấn Ma Lâm (huyện Hàm Thuận Bắc, Bình Thuận).

Hiện nay về mặt khoa học thì chưa tìm ra một nguồn tài liệu nào cho biết lai lịch, tiểu sử của vị thần Po Klong Kasat một cách chi tiết. Hình tượng của ngài còn in đậm nét qua tương truyền trong dân gian và đặc biệt đậm nhất trong tâm thức của cộng đồng Chăm ở khu vực thờ phụng ngài tương tự như hàng loạt các nhân vật có công được thờ phụng trong các đền, tháp nằm trong khu vực Ninh Thuận và Bình Thuận, như đền của Po Praong Kamar, Po Dam, Po Nagar Tawait, Po Pan, Po Nagar Taha Cak, Po Sah Ina, Po Klaong Anak, Po Sah, Yang Tikuh, Nai Mah Ghang, v.v.

Theo truyền thuyết, các thần linh Champa ở khu vực Panduranga là những nhân vật có công khai phá đất đai, dẫn thủy nhập điền, canh nông lúa nước mang lại đời sống ấm no cho thần dân Champa. Chính vì vai trò đó, người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận đã lập đền để thờ cúng và tưởng nhớ đến công lao của Po Klaong Kasat. Các lễ cúng mở cửa đền và lễ hội cầu mưa được tổ chức ở đền Po Klaong Kasat còn lưu giữ cho đến ngày nay là một minh chứng thể hiện tín ngưỡng dân gian còn lưu lại qua hình ảnh thờ một vị thần mà còn thể hiện sự tôn kính của cộng đồng đối với bậc cha ông đã có công tạo lập giang sơn một thủa. Từ sự tôn kính này, cộng đồng người Chăm đã thiêng hóa ngài Po Klaong Kasat như một vị thần anh linh tạo ra mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, dân lành được ấm no, hạnh phúc.

Trong các thời kỳ trị vì của các triều đại nhà Nguyễn, đền của vị thần Po Klaong Kasat đã được nhận phong tặng 8 sắc phong (Gia Long: 1, Minh Mạng: 1, Tự Đức: 2, Thiệu Trị: 2, Duy Tân: 1, Khải Định: 1). Các sắc phong này vẫn được lưu giữ cẩn thận để làm cứ liệu liên quan đến vị thần Po Klaong Kasat, hiện vật này không chỉ là cứ liệu quý hiếm liên quan đến một nhân vật lịch sử trong cộng đồng người Chăm mà còn trở thành các hiện vật thiêng khi tiến hành các nghi lễ liên quan đến Ngài.

Sự linh thiêng và nổi tiếng của ngôi đền này cùng với những tiếng lành đồn xa đã thu hút số lượng lớn cộng đồng Chăm từ Ninh Thuận đến Bình Thuận đến đền, tháp Po Klaong Kasat để cầu an cư lập nghiệp, đặc biệt là trong dịp lễ hội cầu mưa hàng năm.

1) Những đóng góp của Po Klaong Kasat

Theo truyền thuyết Chăm, vị thần Po Klaong Kasat là một nhân vật có công trong việc giúp dân chúng xây dựng thủy nông, mặc dù ngời ta không biết rỏ vào niên đại nào. Ngài được xem là "Thần Quốc Nông" của Panduranga. Trong quá trình của lịch sử, Po Klaong Kasat là vị thần đã giúp cộng đồng người Chăm mở mang, khai hoang phục hóa nông nghiệp lúa nước để giải quyết lương thực giúp dân thoát cảnh đói nghèo. Ngài đã giúp người Chăm xây dựng các công trình đập thủy lợi để tưới tiêu. Cụ thể các minh chứng mương đập có liên quan đến truyền thuyết của Po Klaong Kasat:

• Banek Para (Đập Para) thuộc địa phận Palei Paplom (Làng Tuy Tịnh, xã Phong Phú, Huyện Tuy Phong, Tỉnh Bình Thuận).

• Banek Agok Pasei (Đập Cà Dây). Ngày nay thuộc xã Bình An, Huyện Bắc Bình, Bình Thuận. Đập này do hai nhánh sông Lu-u (Kraong Lu-u) và sông Kakau (Kraong Kep) hợp lại. Đập này ngày nay được Nhà nước đầu tư xây dựng thành hồ Chứa nước để ngăn lũ và điều tiết nước tưới tiêu cho vùng đất canh tác.

• Banek Patau Ceng (Đập Đá Hàn), đập này dựa vào thế đá tự nhiên chắn ngang sông nên dân địa phương gọi là Đập Đá Hàn. Hệ thống mương đập cung cấp nước tưới tiêu cho diện tích đất canh tác ở xã Phan Điền, huyện Bắc Bình.

• Banek Hamu Bau (hay Baruw?) (Đập Chà Vầu) thuộc địa phận làng Hòa Thuận, xã Phan Hiệp. Cung cấp nước tưới tiêu cho vùng đất canh tác xã Phan Hiệp, Phan Hòa và thị trấn Chợ Lầu, huyện Bắc Bình.

• Banek Hamu Tang ( Đập Ma Tang), thuộc địa phận xã Phan Hòa. Hệ thống cung cấp nước tưới tiêu cho vùng đất canh tác xã Phan Hòa.

Với các minh chứng trên cũng đủ để khẳng định công trạng của Po Klaong Kasat đối với an sinh xã hội và phát triển kinh tế-xã hội của cộng đồng ngưởi Chăm trong quá trình phát triển.

2). Thực trạng đền thờ Po Klaong Kasat qua các thời kỳ

Đền thờ Po Klaong Kasat xưa kia tọa lạc trên dãy núi "Cek Glang" nằm trên vị trí dốc núi, hiểm trở cách trung tâm xã Phan Hòa khoảng 5 km về phía Tây. Nơi đây xưa kia là mật khu của Po Klaong Kasat, sau ngày Ngài về với các thần linh Champa, tại nơi đây, người Chăm đã dựng đền để thờ Ngài. Đền thờ Po Klaong Kasat là một gian nhà bằng phẳng trên núi với diện tích khoảng 80m2, gian điện thờ thông qua một hang núi, có đường hầm bí mật đi ra phía sau. Cách đền thờ này khoảng 10m có một cái hang đá nhỏ, gần đó có một giếng nước người Chăm gọi là "Bangun Aot", đặc biệt giếng nước này nằm ở trên núi cao nhưng nước giếng trong veo, nước không bao giờ cạn. Ngoài ra, bên cạnh sườn núi này còn có một hang núi lớn có thể trú hàng trăm người trong hang.

Bimong Po Klaong Kasat, Phanri

Vì ngôi đền ở trên núi cao hiểm trở, trong thời gian dài, không tiện cho bà con đến đây để cúng bái, người dân ở đây xin thần linh di dời ngôi đền xuống cạnh chân núi ở "Cek Glang" để tiện việc thờ cúng ngài. Chính nơi đây đã từng nhận 8 sắc phong của các triều đại Nhà Nguyễn từ thời vua Gia Long đến vua Khải Định.

Đến năm 1972, để thuận lợi cho việc thờ cúng, người dân xã Phan Hòa, Phan Hiệp, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận một lần nữa xin phép thần linh, di dời đền Po Klaong Kasat về ngay tại động cát bên cạnh làng palei Aia Mamih, palei Gahul Angaok, palei Gahul Yok nay các làng này di dời về thôn Bình Minh, xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình. Từ đó đền Po Klaong Kasat được xây dựng kiên cố trên đồi cát, bên trong đền có hai tượng Kut biểu tượng Linga, linh vật linh thiêng nhất theo tục lệ của người Chăm Bà La Môn và nhiều cổ vật khác. Bên ngoài đền có tường rào bao quanh. Tổng diện tích khu vực di tích này khoảng 3 hecta. Tuy nhiên cho đến nay di sản đền Po Klaong Kasat đã xuống cấp trầm trọng, và diện tích khu di tích này có nguy cơ bị lấn chiếm.

3). Hoạt động lễ hội Po Klaong Kasat

Công trạng của Po Klaong Kasat không chỉ đậm nét trong tâm thức của cộng đồng người Chăm, được lưu truyền qua các thế hệ, vai trò và công trạng của Ngài được cộng đồng Chăm tổ chức khấn tế qua các hệ thống lễ hội của cộng đồng. Tiêu biểu có lễ hội mở cửa đền Po Klaong Kasat (tiếng Chăm gọi là Peh Ba-mbeng Yang) và lễ cầu mưa (Yuer Yang).

Ngoài thể hiện sự tôn kính công trạng của Ngài, mục đích của lễ hội này nhằm cầu xin các vị thần linh ban mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, dân chúng chuẩn bị đắp đập, cấy cày, gieo trồng thuận lợi,...

Để chuẩn bị cho việc tổ chức lễ, trước tiên người dân xã Phan hòa đến gặp các vị tu sĩ Chăm Bà La Môn thuộc xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình để xin chọn ngày lành tháng tốt. Khi được ấn định ngày giờ thì làng Bình Minh, xã Phan Hòa, huyện Bắc Bình xúc tiến việc chuẩn bị cúng lễ. Việc tổ chức cúng lễ hiện nay được thực hiện liên tục trong 2 ngày một đêm. Cụ thể:

• Lễ mở cửa đền (Peh Ba-mbeng Yang)

Lễ thường được tổ chức vào thượng tuần trăng tháng 11 lịch Chăm ở đền thờ Po Klaong Kasat tại làng Bình Minh ở xã Phan Hòa để người dân tỏ lòng tôn kính vị thần Nông này. Hiện nay lễ được tổ chức 5 năm một lần, công tác chuẩn bị và tổ chức rất chu đáo theo những nghi lễ mang đậm nét văn hóa Chăm.

Lễ "Peh Ba-mbeng Yang" tại đền Po Klaong Kasat được tổ chức đặt dưới sự chủ trì của các chức sắc Chăm Ahiêr (Chăm Bà La Môn) như thầy cả sư (Basaih, Bac); thầy kéo đàn Rabap (Ông Kadhar) hát thánh ca; và Muk Payau cùng dâng lễ lên các vị thần; Ông Từ (Camnei) chủ trì lễ tắm tượng; cùng một số tu sĩ Paseh phụ lễ.

Lễ vật chính dâng cúng lễ bao gồm:

- 01 con dê
- 03 con gà làm lễ tẩy uế đất tháp
- 05 mâm cơm, canh cúng với thịt dê
- 01 mâm cơm với muối vừng
- 03 cỗ bánh gạo và hoa quả

Ngoài ra còn có rượu trứng, trầu cau, xôi chè, bánh gừng, bánh tét,...

Trưa ngày đầu tiên là lễ rước sắc phong đi bộ từ làng Bình Minh đến Bimong Po Klaong Kasat. Sau khi lễ vật đã chuẩn bị xong, ban tế lễ đã sẵn sàng thì lễ hội bắt đầu tiến hành lễ. Hành lễ mở cửa tại đền Po Klaong Kasat bao gồm lễ mở cửa đền (Peh Ba-Mbeng Yang), lễ tắm tượng thần (Manei Yang), lễ mặc y phục (Angei Khan Aw), đại lễ (Palieng Yang)...,

Trong khi các chức sắc, tu sĩ Chăm Ahier (Bà La Môn) thực hiện lễ nghi như hát bài thánh ca, ca ngợi công đức của các vị thần và mời các thần linh về dự, thì đông đảo bà con Chăm, với trang phục lễ truyền thống luôn chắp tay trên đầu cầu nguyện, cầu mong cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, đồng ruộng xanh tốt.

• Lễ cầu mưa (Yuer Yang)

Lễ cầu mưa là một trong những lễ chính nằm trong hệ thống lễ hội ở các đền, tháp Chăm. Lễ được diễn ra vào thượng tuần trăng tháng 4 lịch Chăm. Đây là thời điểm nắng nóng khô hạn nên người Chăm tổ chức lễ nhằm để cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi; con người, vật nuôi khoẻ mạnh.

Chủ yếu của Yuer Yang là do tu sĩ Basaih mà đứng đầu là cả sư Po Bac (vì khu vực Phan Ri không có Po Adhia) hướng dẫn thực hiện. Trong lễ này, lễ chính là lễ “cúng thần lửa” (Cuh Yang Apuei). Trình tự được thực hiện như sau:

– Lễ tẩy uế đền tháp (Balih tanâh): Nghi lễ bắt đầu bằng việc “tẩy uế đền” (Balih tanâk) ở xung quanh đất của đền theo 8 hướng, lễ bắt đầu khởi hành từ hướng đông vòng quanh đất theo chiều kim đồng hồ và kết thúc ở hướng đông bắc. Mỗi hướng thi hành lễ thì tu sĩ đọc kinh và thổi tù và bằng loại ốc biển và đặt lên mỗi hướng một nắm cơm vo tròn đặt lên những chiếc lá. Nội dung hành lễ nhằm tẩy sạch sự ô uế đất ở khu Đền, nơi ngự trị của các thần linh trước khi hành lễ.

– Lễ cúng thần lửa (Cuh Yang Apuei): Lễ vật cúng chính Cuh Yang Apuei gồm: một con dê luộc, rượu trứng, chuối, trầu cau,... ngoài ra trên bàn tổ lễ còn có các vật lễ khác.

Khi các vật lễ được chuẩn bị xong thì cả sư (Po Bac) bắt đầu hành lễ và chủ trì nghi lễ đốt thần lửa (Cuh Yang Apuei). Trong khi đó các tu sĩ Basaih đọc kinh cầu nguyện; ông Kadhar (thầy đàn Rabap) hát bài thánh ca như ca ngợi các vị thần linh Chăm có công trong việc tạo ra lửa, nước, trồng lúa, làm thủy lợi, đắp đập, ngăn sông như Po Inư Nưgar, Po Klong Garai, Po Rome... cùng với các vị thần khác.

Sau khi thực hiện lễ tục xong, mọi người quây quần cùng khách bên chén rượu. Tất cả đều cầu chúc cho đầu năm mới an khang thịnh vượng, mưa thuận gió hoà, đồng ruộng tốt tươi. Lễ kéo dài đến trưa thì kết thúc. Ông Camnei đóng khóa cửa bimaong Po Klaong Kasat, sau đó đoàn người lần lượt ra về.

            Tóm lại, thông qua các hoạt động lễ hội liên quan đến Po Klaong Kasat chúng ta có thể thấy được sự đa dạng, phong phú trong tín ngưỡng dân gian Chăm. Sự đa dạng, phong phú này được thể hiện rõ quá các hoạt động tín ngưỡng được thực hiện tại các đền, tháp Chăm liên quan đến vị thần này như: lễ Mở cửa tháp, lễ Cầu mưa, lễ Katê,... Mặc dù các lễ có một số đặc điểm giống nhau trong các bước hành lễ như lễ rước trang phục, mở cửa tháp, đại lễ, nhưng mỗi lễ lại mang một ý nghĩa, quy mô khác nhau và có nét độc đáo riêng. Lễ hội mở cửa đền và lễ hội cầu mưa tại Bimong Po Klaong Kasat không chỉ thể hiện hoạt động văn hóa, tín ngưỡng dân gian đặc sắc của cộng đồng Chăm mà còn thể hiện vai trò của cộng đồng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trong xu thế chung của nhân loại. Trước thực trạng của đền, tháp Po Klaong Kasat như hiện nay, việc quan tâm nghiên cứu, đầu tư và công nhận đền, tháp Po Klaong Kasat mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa theo công ước quốc tế là một việc làm cần thiết.