Pgs. Ts. Po Dharma

Năm 1992, Hội Đồng Liên Hợp Quốc (LHQ) thông qua “Tuyên ngôn về quyền của những người thuộc các nhóm thiểu số về dân tộc hay chủng tộc, tôn giáo và ngôn ngữ” (the Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities). Ngày 13-9-2007, Hội Đồng LHQ biểu quyết thêm một hiến chương nữa mang tên « Tuyên Ngôn về quyền của dân tộc bản địa » (the Declaration on the Rights of the Indigenous Peoples). Sự ra đời của hai bản Tuyên Ngôn này đã chứng minh rằng khái niệm về « dân tộc thiểu số » và « dân tộc bản địa » hoàn toàn khác nhau trên mặt pháp lý trong văn kiện của công ước quốc tế. Kể từ đó, dân tộc Chăm, Tây Nguyên và Kampuchia Krom tại Việt Nam hôm nay là thành phần « dân tộc thiểu số » hay là « dân tộc bản địa » ? Chính đó là trọng tâm của bài viết mà chúng tôi muốn trình bày ở đây.

Khái niệm về dân tộc thiểu số

Dân tộc thiểu số (minorité ethnique) là thuật ngữ có nhiều định nghĩa khác nhau trên thế giới, tùy theo khái niệm của từng bộ môn nghiên cứu hay quan điểm của mỗi quốc gia.

Đứng trên phương diện nhân chủng học, các nhà nghiên cứu cho rằng dân tộc thiểu số chia làm 2 thành phần:

• Dân tộc thiểu số có nguồn gốc lịch sử (minorités historiques) là tập thể tộc người đã có mặt trên vùng lãnh thổ từ lâu đời mà người ta thường gọi là dân tộc bản địa (peuples autochtones)

• Dân tộc thiểu số di cư (minorités immigrées) là những người nước ngoài sang định cư tại một quốc gia đã có chủ quyền.

Đứng trên phương diện chính trị, mỗi quốc gia có khái niệm khác nhau về thuật ngữ “dân tộc thiểu số”, kéo theo bao sự tranh cải trên diễn đàn Liên Hiệp Quốc. Sau bao năm thảo luận gây go, Hội Đồng LHQ thông qua thuật ngữ “dân tộc thiểu số” vào năm 1992 bằng cách dựa quan điểm mà Gs. Francesco Capotorti (đặc phái viên của LHQ) đã đưa ra vào năm 1977:

L'expression « minorité nationale » désigne un groupe de personnes dans un État qui :


a. résident sur le territoire de cet État et en sont citoyens ;


b. entretiennent des liens anciens, solides et durables avec cet État ;


c. présentent des caractéristiques ethniques, culturelles, religieuses ou linguistiques spécifiques ;


d. sont suffisamment représentatives, tout en étant moins nombreuses que le reste de la population de cet État ou d'une région de cet État ;


e. sont animées de la volonté de préserver ensemble ce qui fait leur identité commune, notamment leur culture, leurs traditions, leur religion ou leur langue.

"Dân tộc thiểu số là thuật ngữ ám chỉ cho một nhóm người

a. cư trú trên lãnh thổ của một quốc gia có chủ quyền mà họ là công dân của quốc gia này

b. duy trì mối quan hệ lâu dài với quốc gia mà họ đang sinh sống

c. thể hiện bản sắc riêng về chủng tộc, văn hóa, tôn giáo và ngôn ngữ của họ

d. đủ tư cách đại diện cho nhóm dân tộc của họ, mặc dù số lượng ít hơn trong quốc gia này hay tại một khu vực của quốc gia này

e. có mối quan tâm đến vấn đề bảo tồn bản sắc chung của họ, bao gồm cả yếu tố văn hóa, phong tục tập quán, tôn giáo và ngôn ngữ của họ".

(Tư Liệu: Minority Rights: International Standards and Guidance for Implementation (HR/PUB/10/3)

Năm 1995, Liện Hiệp Âu Châu đưa ra khái niệm về dân tộc thiểu số trong « Công ước của Liên Hiệp Âu Châu về dân tộc thiểu số »,  rất gần gủi với khái niệm của Liên Hiệp Quốc biểu quyết vào năm 1992 :

“Dân tộc thiểu số ám chỉ cho một nhóm người từ một quốc gia khác đến cư trú trên lãnh thổ của quốc gia thuộc Liện Hiệp Âu Châu và có quốc tịch của khối Âu Châu (Tư liệu : Convention-cadre du Conseil de l'Europe pour la protection des minorités nationales)

Tại khu vực Đông Nam Á, thuật ngữ « dân tộc thiểu số » vẫn là một chủ đề đang ở trong một trạng thái lu mờ, tùy theo quan điểm của mỗi quốc gia và gốc nhìn của mỗi bộ môn. Đây là hai thí dụ điển hình :

• Quốc gia Mã Lai xem người Hoa và Ấn Độ là thành phần dân tộc thiểu số trong khi đó dân tộc Mã (Melayu) và những người sống ở miền núi như Dayak, Kedayan, v.v. là nhóm người Bumiputra (con của đất) tức là dân tộc bản địa, vì họ đã có mặt tại quốc gia này trước ngày di cư của người Hoa và Ấn vào vương quốc của Mã Lai.

• Việt Nam là quốc gia có lãnh thổ chia làm hai miền nam bắc rỏ ràng. Lãnh thổ miền nam chạy dài từ Quảng Bình cho đến mũi Cà Mâu là khu vực đất đai của vương quốc Champa và Kampuchia thời trước. Tiếc rằng nhà nước Việt Nam hôm nay không công nhận người Chăm, Kampuchia Krom và dân tộc Tây Nguyên là « dân tộc bản địa », mà là « dân tộc thiểu số » hay « dân tộc ít người », mặc dù họ đã có mặt trên giải đất miền nam Việt Nam trước ngày Nam Tiến của dân tộc Việt kể từ thế kỷ thứ 10.  

Khái niệm về dân tộc bản địa

Dân tộc bản địa là tập thể tộc người chịu thiệt thòi nhất trên thế giới. Quyền con người của họ thường bị bỏ quên vì nhiều lí do, mặc dù họ đã từng đóng góp to lớn cho sự phát triển chung của xã hội hôm nay. Họ thường bị gạt ra ngoài lề của công cuộc phát triển ở cả các nước đang phát triển và phát triển. Họ không còn làm chủ về các quyền chính trị, dân sự, kinh tế, xã hội và văn hoá của họ nữa. Họ bị phân biệt, miệt thị, bóc lột và đang lâm vào cuộc sống nghèo đói và khốn cùng so với dân tộc đa số. Tuy nhiên, nhận thức và hành động về quyền của dân tộc bản địa đã có những thay đổi lớn trong vài thập kỷ qua, vì rằng bảo vệ các quyền của người bản địa đã được Liên Hợp Quốc xác định như là một công tác ưu tiên trong các chương trình hoạt động của tổ chức này (Unifem, tổ chức phụ nữ của LHQ có trụ sở tại Gia Nã Đại)

Theo bài báo cáo vào năm 2003 của Trung Tâm Nhân Quyền (đại học Minnesota, Hoa Kỳ), dân tộc bản địa có số lượng từ 300 đến 500 triệu người trên thế giới và chiếm 20% bề mặt của trái đất. Nói đến dân tộc bản địa, các cơ quan đấu tranh nhân quyền, nhất là Cao Ủy Nhân Quyền của LHQ có trụ sở tại Geneva (Thụy Sĩ) thường quan tâm đến vấn đề chủ quyền lãnh thổ đất đai của họ bị chiếm đoạt bởi một tập thể dân tộc khác và không ngừng nêu ra vấn đề liên quan đến giá trị di sản văn hóa và ngôn ngữ của dân tộc này.

Năm 1993, Hội Đồng LHQ tuyên bố là “Năm quốc tế về các dân tộc bản địa” (the International Year of the World's Indigenous People) và thập kỷ 1995-2004 là “Thập kỷ quốc tế về các dân tộc bản địa” (the International Decade for the World's Indigenous People) nhằm tăng cường sự hợp tác quốc tế để giải quyết những vấn đề của cộng đồng người bản địa mà cơ bản nhất là quyền sở hữu đất đai, quyền phát triển kinh tế, y tế, giáo dục, môi trường... của dân tộc này. Chính đó là nguyên nhân giải thích cho sự ra đời của 2 chương trình LHQ mang tên là: “Nhóm công tác về các dân tộc bản địa” (the Working Group on Indigenous Populations) và “Diễn đàn thường trực về các vấn đề bản địa” (the Permanent Forum on Indigenous Issues), đã tích cực nghiên cứu thúc đẩy việc thực hiện các quyền của những người bản địa qua việc biên soạn bản thảo: “Tuyên Ngôn về quyền của các dân tộc bản địa” (the Declaration on the Rights of the Indigenous Peoples), một dự án vô cùng khó khăn mà LHQ tìm mọi cách để chinh phục các quốc gia thành viên phải ký vào.

Theo quan điển của những nhà nhân chủng học, khái niệm về dân tộc bản địa không phải là chủ đề đáng đưa ra để bàn bạc, vì thuật ngữ « dân tộc bản địa » đã có định nghĩa sẳn trong các tự điển phổ thông trên thế giới, tức là :

Quelqu'un dont le peuple est établi de tout temps dans un pays, par opposition aux peuples qui ont colonisé ce pays par la suite

« Dân tộc bản địa là tập thể tộc người đã có mặt trên lãnh thổ từ lâu đời trước khi dân tộc khác đến xâm chiếm đất đai của họ »

Nhưng đứng về khía cạnh chính trị trong một số quốc gia có chủ quyền, thuật ngữ “dân tộc bản địa” là vấn đề nhạy cảm có thể gây ra những phong trao đấu tranh đòi chủ quyền đất đai và phục hưng quyền ly khai để đòi tự trị hay độc lập. Chính vì nguyên nhân đó, một số quốc gia thành viên của LHQ đứng ra phản đối việc sử dụng thuật ngữ "dân tộc" để ám chỉ cho người « dân bản địa » và yêu cầu LHQ nên xử dụng thuật ngữ « bộ tộc » (tribus) hay « đồng bào » (population) để ám chỉ cho nhóm người này. Ngược lại, các nhà luật học và tổ chức đấu tranh cho nhân quyền thường lên tiếng yêu cầu LHQ phải dùng thuật ngữ "dân tộc" dành cho nhóm người bản địa, vì nó liên quan đến sự nhận thức của một tập thể tộc người có bản sắc dân tộc riêng biệt (tư liệu : báo cáo 2003 của Trung Tâm Nhân Quyền của đại học Minnesota, Hoa Kỳ).

Để trả lời cho câu hỏi này, Martinez-Cobo, đặc phái viên Liên Hiệp Quốc đưa ra lời nhận định vào năm 1984 về dân tộc bản địa mà Hội Đồng LHQ xem đó như là mẫu mực pháp lý để tiến hành các dự án về quyền của dân tộc bản địa trong tương lai :

Les communautés, peuples et nations indigènes sont ceux qui ont une continuité historique avec les sociétés pré-invasion et pré-coloniales qui se sont développées sur leurs territoires, se considèrent distincts des autres secteurs des sociétés maintenant dominants dans tout ou parties de ces territoires. Ils forment à présent des secteurs non-dominant de la société et sont déterminés à préserver, développer et transmettre aux générations futures leurs territoires ancestraux et leur identité ethnique, comme la base de leur existence contenue comme peuples, en conformité avec leurs propres modèles culturels, institutions sociales et systèmes de droit (Fiche d’information N. 9 (Rev. 1), Haut Commissaire aux droits de l'homme)

« Cộng đồng bản địa, chủng tộc bản địa hay dân tộc bản địa là nhóm người có một chiều dài lịch sử xuất thân từ một xã hội đã có mặt trên một lãnh thổ trước thời kỳ xâm lược và đô hộ của dân tộc khác. Họ tự nhận diện bản thân của họ có nguồn gốc khác biệt đối với nhóm dân tộc đang nắm quyền hành trên toàn lãnh thổ hay một phần lãnh thổ của họ. Họ là thành phần tộc người không có quyền lực trong một xã hội nhưng lúc nào cũng cương quyết bảo vệ, phát triển và chuyển đạt cho thế hệ tương lai, lãnh thổ do cha ông của họ để lại cũng như bản sắc dân tộc dựa trên mô hình văn hóa, hệ thống xã hội và qui chế luật tục mà họ xem đó là yếu tố quyết định trong cuộc sống của dân tộc này» (Tư liệu: Fiche d’information N. 9 (Rev. 1), Cao Ủy Nhân Quyền của LHQ).

Sau mấy năm bàn luận về quan điểm của Martinez-Cobo, Hội Đồng Liện Hiệp Quốc đưa ra nghị quyết số 50-157 vào ngày 21-2-1996 nhằm hình thành dự án bảo vệ quyền của dân tộc bản địa. Đây là bước đầu thành công của LHQ nhằm nhằm kêu gọi các quốc gia thành viên phải tìm mọi cách để hoàn thành một bản Tuyên Ngôn về quyền của dân tộc bản địa trong tương lai.

Dựa vào nghị quyết số 50-157 ngày 21-2-1996 của LHQ, Cao Ủy Nhân Quyền (cơ quan LHQ đặt trách về dân tộc bản địa) đưa ra vào tháng 4-1996 một định nghĩa rõ ràng về ý nghĩa của dân tộc bản địa. Đây là văn bản bằng tiếng Pháp đăng trên bản tin số 9 (Rev. 1) của Cao Ủy Nhân Quyền :

Les peuples autochtones vivent dans de vastes régions de la surface de la Terre. Disséminés dans l'ensemble du monde de l'Arctique au Pacifique Sud, ils sont, d'après une estimation approximative, quelque 300 millions. Les peuples autochtones ou aborigènes sont ainsi dénommés car ils vivaient sur leurs terres avant que des colons venus d'ailleurs ne s'y installent. Ils sont - selon une définition - les descendants de ceux qui habitaient dans un pays ou une région géographique à l'époque où des groupes de population de cultures ou d'origines ethniques différentes y sont arrivés et sont devenus par la suite prédominants, par la conquête, l'occupation, la colonisation ou d'autres moyens.

« Người dân bản địa là cộng đồng tộc người đã có mặt trên khu vực rộng lớn của bề mặt trái đất. Là tập thể sinh sống rải rác trên khắp thế giới từ Bắc Cực đến Nam Thái Bình Dương, dân tộc bản địa hôm nay có vào khoảng 300 triệu người. Dân tộc bản địa (peuples autochtones) hay còn gọi là thổ dân (aborigènes) là nhóm người đã từng có mặt trên một khu vực đất đai rỏ ràng trước ngày di dân (colons) của của nhóm dân tộc khác vào lãnh thổ của họ. Dân tộc bản địa hôm nay là hậu duệ của nhóm tộc người đã có mặt từ lâu đời trên một lãnh thổ đất đai hay khu vực địa lý, nhưng sau đó các nhóm dân cư có nền văn hóa và nguồn gốc chủng tộc hoàn toàn khác biệt, tìm cách di dân vào lãnh thổ của họ để rồi trở thành nhóm người có quyền lực thông qua chính sách thống trị, xâm chiếm, đô hộ hay thông qua những hình thức khác » (Bản tin số 9 của Cao Ủy Nhân Quyền: http://www2.ohchr.org/french/about/publications/docs/fs9rev1_fr.htm)

Dựa vào quan điểm về dân tộc bản địa của Cao Ủy Nhân Quyền vào năm 1996, Liên Hiệp Quốc tiếp tục thương thuyết với những quốc gia thành viên để đi tìm sự đồng thuận chung về dân tộc bản địa. Sau 10 năm bàn cải, Hội Đồng LHQ thông qua bản Tuyên Ngôn về Quyền của Dân Tộc Bản Địa vào ngày 13-9-2007 tại hội trường New York, Hoa Kỳ. Đối với Cao Ủy Nhân Quyền, đây là một chiến thắng lớn lao cho công lý và phẩm giá của con người sau hơn hai thập kỷ qua các cuộc đàm phán giữa đại diện của các quốc gia và người dân bản địa.

Bản « Tuyên Ngôn về Quyền của Dân Tộc Bản Địa » vào năm 2007 đã được thông qua bởi 143 quốc gia ủng hộ, 4 phiếu chống (Úc, Canada, New Zealand và Hoa Kỳ) và 11 phiếu trắng (Azerbaijan, Bangladesh, Bhutan, Burundi, Cô-lôm-bi-a, Georgia, Kenya, Nigeria, Nga Liên đoàn, Samoa và Ukraine). Việt Nam là quốc gia thành viên của Liên Hiệp Quốc đã ký vào bản Tuyên Ngôn này.

Sau ngày ra đời của Tuyên Ngôn vào năm 2007, Nhật Bản (quốc gia ký tên) và 4 quốc gia khác, mặc dù không ký tên (Úc, Canada, New Zealand và Hoa Kỳ) đã công nhận chính thực nội dung của bản Tuyên Ngôn về dân tộc bản địa:

• Úc Đại Lợi xin lỗi dân tộc bản địa:

Tháng 2 năm 2008, ông Kevin Rudd (Thủ Tướng Úc) và ông Brendan Nelson (Chủ Tịch đảng đối lập) đứng ra trước Quốc Hội để để xin lỗi chính thức về “tội ác trong quá khứ” (crimes commis par le passé) của nhà nước Úc Đại Lợi đối với dân tộc bản địa của quốc gia này.

Kevin Rudd

• Nouvelle-Zelande công nhận dân Maori là tộc bản địa:

Ngày 21-4-2010, ông Pitar Sharples (Bộ Trưởng đặc trách dân tộc Maori) đứng ra tuyên bố trước Hội Đồng LHQ tại hội trường New York: “Nouvelle-Zelande quyết định công nhận quyền của dân tộc bản địa Maori tại quốc gia này và cố gắng thực thi những điều lệ nằm trong bản Tuyên Ngôn LHQ về quyền của dân tộc bản địa”.

Để trả lời cho Pitar Sharples, dân biểu gốc dân bản địa Maori cho rằng: “quốc gia của chúng tôi đã từng đưa ra đạo luật để bảo vệ quyền của người phụ nữ, quyền của người lao động và cả quyền của thú vật như con chó. Thế thì đây cũng là thời điểm mà quốc gia Nouvelle-Zelande nên công nhận nhóm người Maori là dân tộc bản địa tại quốc gia này” (Nguồn tư liệu: http://www.survivalfrance.org/actu/5848)

Pitar Sharples

• Gia Nã Đại xin lỗi dân tộc bản địa:

Ngày 11-6-2008, ông Stephen Harper, Thủ Tướng Gia Nã Đại, đứng ra xin lỗi về những sai lầm của nhà nước Gia Nã Đại đã cố tình tài trợ cho chương trình đồng hóa 150 000 đứa trẻ của dân tộc bản địa thành nhóm người công giáo tại quốc gia này. Nhân dịp này, ông Stephen Harper tuyền bố rằng:

"Chính phủ Canada chân thành xin lỗi người dân bản địa của đất nước này về những thái độ thiếu công bằng đối với dân tộc bản địa. Xin lỗi” (Tư liệu: http://fr.wikipedia.org/wiki/Amérindiens_au_Canada#Les_excuses_du_gouvernement_en_2008)

Stephen Harper

• Nhật bản công nhận Ainou là dân tộc bản địa

Tại hòn đảo Hokkaido mà Nhật Hoàng đã chiếm đóng vào thế kỷ thứ XIII,  có vào khoảng 150 000 người dân bản địa Ainou, nhưng bị xếp vào thành phần dân tộc thiểu số như người Đại Hàn, Trung Hoa,  v.v. Vào tháng 6 năm 2008, quốc hội Nhật Bổn bỏ phiếu công nhận chính thức người Ainou sinh sống tại hòn đảo Hokkaido là dân tộc bản địa phù hợp với Tuyên Ngôn của Liên Hiệp Quốc ra đời vào năm 2007

Người Ainou đóng mừng nghị quyết Nhật Bản công nhận họ là dân tộc bản địa

• Hoa Kỳ bồi thường đất đai dân tộc bản địa:

Ngày 6-12-2012, tổng thống Mỹ Barak Obama đã gặp gỡ các nhà lãnh đạo của 157 bộ tộc dân da đỏ bản địa của Hoa Kỳ trong cuộc đối thoại đã diễn ra tại thủ đô Hoa Thịnh Đốn. Đây là cuộc đối thoại chưa từng xảy ra trong lịch sử giữa Tổng Thông Hoa Kỳ với các dân tộc bản địa tại quốc gia này kể từ năm 2009. Nhân dịp này, tổng thống Barak Obama tuyên bố chính phủ liên bang của Hoa Kỳ sẽ trích ngân sách 3,4 tỷ đo la để bồi thường đất đai của dân tộc bản địa bị chiếm đoạt (Tư liệu: Người Chăm bản địa nên học bài đấu tranh của dân tộc bản địa Hoa Kỳ).

Obama tiếp đón dân tộc bản địa Hoa Kỳ (Ph. Lefigaro)

Kết Luận

Dân tộc Chăm và Tây Nguyên là thần dân của vương quốc Champa và dân tộc Kampuchia Krom là thần dân của vương quốc Campuchia. Họ là tập thể dân tộc đã có mặt trên giải đất miền nam Việt Nam kể từ hàng trăm thế kỷ về trước. Tiếc rằng, chính sách Nam Tiến của dân tộc Việt kể từ thế kỷ thứ 10, đã biến đất đai của họ chạy dài từ tỉnh Quảng Bình đến mũi Cà Mâu, trở thành lãnh thổ của quốc gia Việt Nam hôm nay.

Dựa vào quan điểm của Liên Hiệp Quốc về dân tộc bản địa, cộng đồng người Chăm, Tây Ngyên và Kampuchia Krom hôm nay không phải là dân tộc thiểu số như người Ấn và Hoa, mà là dân tộc bản địa tại Việt Nam hôm nay.

Nhân danh là thành viên của Hiến Chương Liên Hiệp Quốc (Charte des Nations Unies), Việt Nam có quyền bảo vệ sự toàn vẹn lãnh thổ đất đai (intégrité territoriale) của mình bằng cách ngận cấm mọi phong trào đấu tranh ly khai đòi chủ quyền độc lập trong một quốc gia Việt Nam đa chủng tộc. Nhưng nhân danh là thành viên ký tên vào bản Tuyên Ngôn LHQ về “Quyền của Dân Tộc Bản Địa” , nhà nước Việt Nam cũng có quyền nối gót theo con đường của Úc Đại Lợi, Nouwelle-Zelande, Gia Nã Đại, Hoa Kỳ và Nhậ Bản bằng cách công nhận dân tộc Chăm, Tây Nguyên và Kampuchia Krom hôm nay là dân tộc bản địa và đứng ra xin lỗi trước 3 dân tộc này về những biến cố tang thương mà quốc gia Việt Nam đã gây ra trong quá khứ. Tiêc rằng bàn cờ chính trị về dân tộc bản địa tại Việt Nam không tùy thuộc vào quyền lực của Liên Hiệp Quốc, mà là tùy thuộc vào mục tiêu đấu tranh và nguyện vọng của của dân tộc Chăm, Tây Nguyên và Kampuchia Krom hôm nay.

Dân tộc Chăm

Dân tộc Tây Nguyên

Dân tộc Kampuchia Krom