Cũng giống như các quốc gia nằm trong khu vực vào thời kỳ Ấn Giáo và những giai đoạn tiếp theo, Champa là một vương quốc dựa vào quân chủ chuyên chế để làm mô hình tổ chức chính trị của mình. Nhưng Champa không phải là một quốc gia trung ương tập quyền như một số nhà khoa học thường hiểu lầm, mà là một quốc gia liên bang tập trung nhiều tiểu vương quốc (principauté) gồm có: Indrapura, Amaravati, Vijaya, Kauthara và Panduranga. Mỗi tiểu vương quốc được chia thành các đơn vị hành chánh đặt dưới quyền quản lý chung của tiểu vương.

Ðứng đầu của liên bang Champa là vị thủ lãnh đóng đô tại Vijaya từ thế kỷ XI đến thế kỷ XV mang danh hiệu là rajadiraja (vua của các vua), tức là nhân vật duy nhất có quyền nhận lễ đăng quang (abhiseka) để lên ngôi vua của liên bang mà bia ký thường ghi lại. Nghi lễ này được tổ chức tại thủ phủ Vijaya, một địa điểm nằm lân cận thành phố Qui Nhơn hiện nay. Ðây là một qui chế chính trị không phù hợp cho lắm với ước vọng của Panduranga, một tiểu vương quốc ở miền nam lúc nào cũng tìm cách tách rời ra khỏi liên bang Champa để tạo dựng cho mình một quốc gia độc lập riêng.

Tất cả các vị vua Champa đều là những người xuất thân từ giai cấp Ksatriya (giai cấp quí tộc, tướng lãnh quân sự) hay là những Brahman-Ksatriya (tu sĩ-quí tộc). Khi đã lên ngôi, họ thường đặt một tầm mức quan trọng vào việc thần thánh hóa bản thân của mình. Mỗi vị thủ lãnh tự xưng mình là vua của vương quốc Champa, nhưng đồng thời là hiện thân của một vị thần, thông thường nhất là hiện thân của đấng Siva. Chính vì thế, vua Champa thường ra lệnh tạc tượng mang hình thể cá nhân của mình nhưng lại đeo các đồ trang sức của vị thần linh. Mỗi vị vua thường đặt cho mình một tên gọi mang tính cách tôn giáo bên cạnh danh xưng chính thức của triều đại (L. Finot, “Stèle de Cambhuvarman à Mĩ-sơn”, trong BEFEO III, 1903, trg. 210-211). Vua chúa Champa là biểu tượng cho quyền lực và vinh quang trong một quốc gia mà các bia ký thường tôn vinh qua những lời tâng bốc đôi khi rất là quá đáng. Nhưng mô hình chính trị này cũng không ngăn cấm được vào thế kỷ XII và XIV một số hoàng tử thường đứng ra chống lại uy quyền của nhà vua hoặc tìm cách lật đổ chính quyền Champa, như trường hợp Indravarman V và Maha Quí Ðô đã từng nhúng tay vào cuộc đảo chánh nhằm chiếm quyền ngôi vua tại vương quốc này. Các cuộc tranh chấp quyền hành giữa các vị hoàng tử cộng thêm sự khủng hoảng chính trị triền miên giữa miền bắc và miền nam Champa cũng là nguyên nhân đã làm suy yếu đi ý thức hệ đoàn kết của vương quốc này. Ðiều này đã giải thích rằng quyền lực của vua chúa phải nằm trên pháp lý của một quốc gia mà lịch sử của Champa thường chứng minh điều đó. Vào những giai đoạn xáo trộn và giao thời, các nhà vua thường chọn sức mạnh của quyền lực như là chính sách ưu tiên để trấn áp đối phương và củng cố ngai vàng. Họ chỉ bận tâm đến những biến cố chính trị mang tích cách thời sự có thể làm lung lay oai quyền của triều đình hơn là lo nghĩ đến vấn đề xây dựng một thể chế chính trị dựa vào hiến pháp của một quốc gia. Vào những giai đoạn yên bình, các vua chúa Champa thường lo đảm bảo trật tự và an ninh trong nước hầu né tránh những việc tranh chấp chống lại uy quyền của nhà vua.

Nhằm đảm bảo việc điều hành quốc gia và tăng cường quyền lực của mình, các vị quốc vương Champa thường thành lập một nội các chính phủ tập trung một số quan thần cao cấp (hauts dignitaires) chứ không phải các vị bộ trưởng trong nghĩa rộng của nó. Bên cạnh đó, vua chúa Champa còn có một hệ thống khuê phòng gồm có các bà hoàng hậu và nhiều cung phi mỹ nữ. Các quan lại trong nội các thường là những nhân vật xuất thân từ giai cấp thượng lưu có ảnh hưởng lớn trong quốc gia, với mục đích nhằm biến họ thành một tập thể luôn luôn trung thành với vua.

Cho đến hôm nay, người ta không biết thế nào là danh xưng và quyền hạn của các vị quan lại cao cấp trong nội các Champa. Ngược lại, nhiệm vụ chính yếu của họ là quản trị ngành thu thuế, huấn luyện bộ binh và thủy binh để chuẩn bị cho việc chinh chiến. Mối ưu tư lớn nhất của mỗi vị quốc vương Champa là nguồn kinh phí quốc gia. Chính vì thế thuế má là yếu tố cần thiết trong việc phát triển ngân khố của hoàng gia hầu nâng cao cuộc sống của các quan đại thần trong vương quốc, nuôi dưỡng quân đội, xây dựng các công trình dẫn thủy nhập điền, thiết kế các cung điện hoặc xây dựng các đền đài tôn giáo để làm nền móng cho uy quyền của mình. Tiếc rằng, các nhu cầu chi phí thường vượt quá khả năng cung ứng của quốc gia, bởi do sự nghèo khó của dân chúng và sự miễn thuế dành cho các trung tâm tôn giáo mà một số bia ký của Ðồng Dương thường nêu ra (L. Finot và E. Huber, BEFEO IV, 1904, trg. 89 và 95; BEFEO V, 1905, trg. 280, 281). Ðể phục hồi ngân khố nhà nước, một số quốc vương Champa phải nghĩ đến các chiến dịch đánh phá các nuớc láng giềng, nhất là vương quốc Ðại Việt, hoặc áp dụng vũ lực để đánh thuế các tàu bè di chuyển trong hải phận của mình. Vì nhu cầu cần thiết trong chính sách phòng thủ quốc gia, vua chúa Champa thường đặt mọi trọng tâm vào vấn đề xây dựng một đội ngũ lục quân và hải quân hùng mạnh mà hình ảnh của các binh sĩ, các động vật tham chiến và các chiến cụ vẫn còn lưu lại trên các bức phù điêu tại đền Angkor Vat, Bayon (Angkor) và Banteay Chmar của vương quốc Campuchia (M. Jacq- Hergoualc’h, L’armement et l’organisation de l’armée khmère aux XII et XIII siècles, Paris, PUF, 1979).

Sau ngày sụp đổ nền văn minh Ấn Giáo ở miền bắc vào năm 1471, vương quốc Champa ở miền nam vẫn tiếp tục hiện hữu, nhưng lại từ bỏ mọi thể chế chính trị vây mượn từ Ấn Ðộ rất có hiệu lực cho đến thế kỷ thứ XV, để thay thế vào đó một hệ thống tổ chức quốc gia hoàn toàn mới mẽ, dựa vào truyền thống bản địa của Kauthara và Panduranga, pha lẫn với một số yếu tố của thế giới Mã Lai, một khu vực mà vương quốc Champa đã hòa nhập vào kể từ cuối thế kỷ thứ XV qua các mạng lưới thương mại hàng hải nối liền với các hải cảng nằm trên bờ biển Nam Hải của Trung Hoa (D. Lombard, Le Carrefour javanais. Essai d’histoire globale: II. Les réseaux asiatiques, Paris, Editions de l’EHESS, 1990). Kể từ đó, các quốc vương Champa ở miền nam từ bỏ hoàn toàn quan niệm thần thánh hóa bản thân của mình như thời xa xưa để trở thành các nhà lãnh tụ chính trị điều hành quốc gia trong nghĩa rộng của nó. Ðây cũng là thời điểm đánh dấu cho sự ra đời của một khái niệm chính trị rất mới mẻ trong đó quyền lực của một chính quyền chỉ dựa vào sự giàu có và thịnh vượng của một quốc gia mà thôi. Kể từ đó, Champa không còn chú tâm nhiều đến việc phát triển nông nghiệp cổ truyền như vào thời Ấn Giáo nữa mà là tìm cách làm chủ hệ thống trao đổi kinh tế giữa những hải cảng lớn nằm trong khu vực. Chính vì thế, các quốc vương Champa đã biến hệ thống thương mại hàng hải thành một tổ chức độc quyền của nhà vua và đã nhiều lần trở thành các đại thương gia giống như các quốc vương Mã Lai thường áp dụng.

Nhằm phát triển mạnh hệ thống kinh tế mới này, các quốc vương Champa sau thế kỷ thứ XV thường tuyển chọn vào giai cấp điều hành quốc gia của mình một số nhân vật gốc người Ða Ðảo nhằm nắm giữ các chức vụ cố vấn kinh tế cho hoàng gia Champa cũng như việc thiết lập và phát triển các mối quan hệ với các thương gia, các người lái tàu, các đại diện chủ hàng và nhất là mối quan hệ với nước ngoài mà các tài liệu Champa cũng như các lời tường thuật của các nhà thương thuyền Tây Phương thường kể lại. Cũng nên nhớ rằng, vào giữa thế kỷ XVI và XVIII tiếng Mã Lai là ngôn ngữ ngoại giao rất thông dụng ở vùng Ðông Nam Á Châu. Vì rằng tất cả các cuộc trao đổi kinh tế chính trị qua các cuộc đối thoại hay viết thành văn bản chính thức giữa các quốc gia nằm trong khu vực hay với những người Tây Phương đều thực hiện bằng ngôn ngữ Mã Lai. Hiệp ước giữa vương quốc Campuchia và Hòa Lan ký vào năm 1656 nhưng viết bằng tiếng Mã Lai là một thí dụ điển hình. Chính vì thế, trong triều đình của các quốc gia nằm trong khu vực Ðông Nam Á Châu thời đó thường có những người nói tiếng Mã Lai rất thông thạo. Họ phải là những người Mã Lai chính thống mới có thể nói rành tiếng mẹ đẻ của họ và có khả năng để đọc cả văn bản viết bằng tiếng Ả Rập. Bên cạnh những người Mã Lai giữ vai trò cố vấn, vua chúa Champa thường tuyển chọn vào triều đình của mình những quan lại gốc người Chăm Ahier (tạm gọi là Bà La Môn) và bắt đầu từ thế kỷ XVII cả người Chăm Bani (Hồi Giáo không chính thống) và kể cả người Tây Nguyên như sắc dân Eđê, Churu và Raglai, tức là dân tộc nói tiếng nói Ða Ðảo. Mỗi sắc dân phục vụ trong triều đình Champa thường đóng vai trò riêng biệt trong tổ chức tôn giáo, quân sự, tài chánh (kiểm soát việc thu thuế, v.v..), kinh tế (kiểm soát việc đãi vàng, v.v..) và hành chánh.

Hệ thống tổ chức chính trị mới này đã diễn ra tại miền nam Champa cho đến giữa thế kỷ thứ XVII. Kể từ đó, vua chúa nhà Nguyễn, sau khi đặt quyền bảo hộ trên lãnh thổ Panduranga, đứng ra chọn lựa những nhà cầm quyền Champa rất thân cận với mình hầu kiểm soát họ chặt chẽ hơn bằng cách ban cho họ những vương hiệu tối cao với mục đích dỗ dành họ phải phục tùng oai quyền của triều đình Huế. Tình trạng này kéo dài trong suốt cuộc nội chiến giữa Nguyễn Ánh và Tây Sơn từ năm 1771 cho đến năm 1802. Trong khoảng thời gian này, các quốc vương Champa nắm quyền cai trị đất nước mất hết tất cả quyền hành và chỉ hành động như kẻ múa rối theo chiêu bài của nhà Nguyễn, nhưng họ vẫn còn tồn tại trên ngai vàng cho đến khi hoàng đế Minh Mệnh quyết định khai trừ họ và xóa bỏ danh xưng Panduranga-Champa ra khỏi bản đồ vào năm 1832.

(Nguồn tư liệu : P-B Lafont, «Vương Quốc Champa. Địa Dư, Dân Cư và Lịch Sử», Champaka số 11, 2011, tr. 98-105)