Tác phẩm của Pgs. Ts. Po Dharma mang tên “Vương quốc Champa: Lịch sử 33 năm cuối cùng 1802-1835” được kết thúc bởi một chương mang tựa đề “Thay lời kết Luận”. Trong chương này, tác giả đưa ra lời kết luận tập trung 17 vấn đề như sau:

1). Trước cuộc Nam Tiến của dân tộc Việt ra đời vào cuối thế kỷ thứ X, Việt Nam phải mất gần 8 thế kỷ để xâm chiếm toàn diện lãnh thổ Champa và xóa bỏ tên gọi của vương quốc này trên bản đồ vào năm 1832. Điều này đã chứng minh rằng cuộc Nam Tiến đã gặp những sự đối kháng vô cùng quyết liệt của dân chúng Champa.

2). Vào năm 1802-1832, Champa là vương quốc có chính quyền, quân đội riêng, dù quốc gia này đặt dưới quyền bảo hộ của triều đình Huế. Tiếc rằng, sự sống còn của Champa hoàn toàn nằm trong tay của vua Minh Mệnh và Lê Văn Duyệt.

3). Trong suốt thời kỳ chiến tranh giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh (1771-1802), Champa đã chấm dứt sự tồn tại của mình trên mặt địa lý. Nhờ vua Gia Long mà vương quốc Champa được phục hưng lại kể từ năm 1802.

4). Sau ngày lên ngôi vào năm 1820, vua Minh Mệnh và Lê Văn Duyệt (tổng trấn Gia Định Thành), mỗi bên tìm cách nắm quyền kiểm soát lãnh thổ Champa. Kể từ đó, vương quốc này chỉ là con tốt trên bàn cờ chính trị đối kháng giữa triều đình Huế và Lê Văn Duyệt.

5). Là nạn nhân của cuộc tranh chấp giữa Minh Mệnh và Lê Văn Duyệt, vương quốc Champa bị đưa đẩy vào thế đứng nằm giữa hai gọng kìm: chọn Minh Mệnh hay Lê Văn Duyệt để làm người bảo hộ cho mình? Kể từ đó, tương lai của Champa hoàn toàn tùy thuộc vào kết quả của cuộc tranh chấp giữa Minh Mệnh và Lê Văn Duyệt. Một khi đã lựa chọn, Champa phải chấp nhận những hậu quả kinh hoàng, nếu phe mình bị bại trận.

6). Năm 1828, Champa quyết định chọn Lê Văn Duyệt làm người bảo hộ cho mình. Tiếc rằng năm 1832, Lê Văn Duyệt băng hà vì tuổi già. Nhân danh phe thắng trận, vua Minh Mệnh xóa bỏ ngay tên gọi Champa trên bản đồ và ra lệnh trừng trị vô cùng khủng khiếp các quan lại và dân chúng Champa về tội theo Lê Văn Duyệt. Sự quyết định trừng phạt Champa của vua Minh Mệnh không biểu tượng cho sự thù hằn dân tộc Chăm-Việt, mà là phản ứng tự nhiên trong quá trình hình thành lịch sử dưới thời cổ đại.

7). Những biện pháp trừng phạt nhân dân Champa vô cùng dã man kể từ năm 1832 không biểu tượng cho chính sách diệt chủng của vua Minh Mệnh đối với người Chăm. Vì vua Minh Mệnh đã từng áp dụng những hình phạt đó đối với người Kinh theo Lê Văn Duyệt, Lê Văn Khôi và Thiên Chúa Giáo.

8). Nói đến phong trào nổi dậy sau ngày sụp đổ vương quốc Champa vào năm 1832, người ta cần phải nhắc đến cuộc khởi nghĩa của Katip Sumat vào năm 1833-1834, một tổ chức lấy chủ thuyết Hồi Giáo làm mục tiêu cho cuộc đấu tranh hầu giải phóng Champa ra khỏi ách thống trị của triều đình Huế.

9). Nối gót phong trào của Katip Sumat là cuộc khởi nghĩa của Ja Thak Wa (1834-1835) chiếm nhiều trang giấy trong biên niên sử Việt Nam, một tổ chức vũ trang hiện đại mà người ta thường gọi là “chiến tranh giải phóng”. Đây là một lực lượng đấu tranh có hệ thống tổ chức rất qui mô về mặt quân sự lẫn chính trị mà các quan lại và vua Minh Mệnh thường đưa ra để bàn bạc và xem xét.

10). Hơn một thế kỷ qua, tất cả các nhà nghiên cứu nghĩ rằng Champa là vương quốc của dân tộc Chăm đặt dưới quyền cai trị của những quan lại gốc người Chăm. Nhưng trên thực tế, vương quốc Champa bao gồm đồng bằng duyên hải nơi có cư dân người Chăm và khu vực Tây Nguyên, đất đai của dân tộc bản địa mà người ta thường gọi là người Thượng hay dân tộc miền núi. Champa là một vương quốc đa chủng tập trung các dân tộc Chăm và Tây Nguyên. Đây không phải là giả thuyết ngụy biện mà là một minh chứng lịch sử được ghi lại một cách rõ ràng trên bia ký.

11). Trong công trình này, tác giả cũng chưa trả lời thỏa đáng cho chính sách của vua Minh Mệnh nhằm chiếm đoạt đất đai Champa và Việt Nam hóa dân tộc của vương quốc này. Có chăng đây chỉ là trường hợp ngoại lệ trong tiến trình hình thành lịch sử Việt Nam hay là bản chất truyền thống của dân tộc Việt? Và đây cũng là lần đầu tiên mà biên niên sử Chăm, tức là nạn nhân của cuộc Nam Tiến, viết lại những biến cố này và lưu trữ cho đến nay.

12). Sau 8 thế kỷ của cuộc Nam Tiến, Việt Nam đã chiếm trọn lãnh thổ Champa chạy dài từ tỉnh Quảng Bình cho đến biên giới Biên Hòa. Và chính sách xâm chiếm đất đai Champa và Viện Nam hóa vẫn còn tiếp diễn sau thời Pháp thuộc. Chúng tôi muốn nói đến việc sáp nhập cao nguyên miền trung vào lãnh thổ của Việt Nam Cộng Hòa vào năm 1955.

13). Dưới thời Pháp thuộc, khu vực Tây Nguyên của người Thượng cư trú được hưởng qui chế chính trị đặc biệt gọi là "Hoàng Triều Cương Thổ" đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của vua Bảo Ðại. Năm 1955 tổng thống Ngô Ðình Diệm biến Tây Nguyên thành đơn vị hành chánh của Việt Nam Cộng Hòa với thể thức và mô hình rất gần gủi với chính sách của vua Minh Mệnh sáp nhập Champa vào lãnh thổ Việt Nam vào năm 1832.

14). Sau năm 1955, dân số người Kinh càng ngày càng tăng lên trên khu vực Tây Nguyên, xô đẩy người Thượng vào vùng xa xôi hơn. Vì không chấp nhận chính sách đàn áp, chiếm đoạt đất đai và đồng hóa của chính quyền Ngô Đình Diệm, một nhóm trí thức người Thượng chỉ còn cách là vùng dậy để gia nhập vào phong trào Bajaraka, hình thành vào năm 1956, đã tạo nên bao rối ren ở khu vực Tây Nguyên vào thời điểm đó.

15). Năm 1964 đánh dấu cho sự ra đời của Mặt Trận Giải phóng Cao Nguyên Champa, một thành viên nằm trong liên minh của tổ chức Fulro, tập họp những cư dân người Thượng và Chăm để vùng dậy vào tháng 9 năm 1964, tạo ra một tiếng vang lớn trên bàn cờ chính trị Đông Dương. Nhưng sự can thiệp của quân đội Mỹ bắt buộc họ phải trả lại cho chính quyền Sài Gòn tất cả phần đất ở Tây Nguyên mà họ vừa chiếm được để rút lui về hậu cứ ở Campuchia.

16). Dựa vào những biến cố đã xảy ra ở Tây Nguyên kể từ năm 1955, người ta có thể nghĩ rằng chính sách của triều đình Huế nhằm chiếm đoạt đất đai, thuộc địa hóa, Việt Nam hóa vương quốc Champa phát xuất từ chủ thuyết Nam Tiến của dân tộc Việt hơn là trường hợp ngoại lệ trong tiến trình hình thành các quốc gia ở khu vực Đông Nam Á.

17). Sau năm 1975, Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam cho rằng giới lãnh đạo phong kiến của nhóm đa số thường áp dụng chính sách đồng hóa nhằm phát triển quyền lợi riêng tư của họ đã dẫn đến việc bóc lột và áp bức những người dân thiểu số. Nhưng đây chỉ là văn chương chính trị, vì sau năm 1975 Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam đã chiếm đoạt toàn diện đất đai và tài sản của người Tây Nguyên và Chăm để bổ sung vào tài sản của quốc gia Việt Nam, biến hai dân tộc Chăm và Tây Nguyên thành nhóm người vô sản, lâm vào nạn nghèo đói mà không ai có thể tiên đoán thế nào về sự sống còn của họ trong thế kỷ tới này.

Xin bấm vào đây để xem :

Lịch sử 33 năm cuối cùng của vương quốc Champa

Thay lời kết luận

(Trích từ tác phẩm Vương Quốc Champa : Lịch sử 33 năm cuối cùng 1802-1835 do IOC-Champa ấn hành vào năm 2013, trang 163-176).