Tài Liệu Hoàng Gia Champa

Qua lời yêu cầu của một số độc giả Champaka.info, tôi cố gắng góp phần vào công trình xây dựng lại lịch sử địa danh của làng Qui Chánh ở phía nam của đền Po Rome, gần thôn Vụ Bổn, Phan Rang.

Thôn Qui Chánh là tên gọi dưới thời Pháp thuộc ám chỉ làng người Chăm ở gần thôn Vụ Bổn, Ninh Thuận. Đây là tên địa danh nằm trong tiểu vương quốc Panduranga mà người Chăm hôm nay không còn nhớ để ghi lại một cách chính xác tên gọi thôn này viết như thế nào.

Hầu hết người Chăm thuộc khu vực Kapraong (Ka + Praong), tức là người Chăm làm ruộng tưới nước bởi Kraong Praong (sông Dinh, Phan Rang) gọi thôn này là Palei Hamu Mabek hay Palei Mabek, tùy theo trường hợp. Trong tự điển G. Moussay, nhóm trí thức Chăm như Lâm Gia Tịnh, Trượng Tốn, v.v. cho rằng tên làng này là Palei Mabek. Bài đồng dao «Jalaow Jalai» của người Chăm cũng nhắc đến Palei Mabek:

“Palaik kraong Khaik palaik kraong Cabhan,

Cabhan Mabek, kabaw mbeng harek lac mbeng padai,

Habap di hatai sa-ai ralo Jalaow”

Trong bài viết đăng trên mạng Web người Chăm (www.nguoicham.com), Ths. Quảng Đại Cẩn cho rằng:

“không có hamu mưbơk ở vùng này, và tôi chưa nghe ai nói là Pô Nưgar Hamu Mưbơk, hay Palei Humu Mabek bao giờ, cho nên yếu tố này rất mới, (xin các anh giúp, vui lòng cung cấp tư liệu)”.

Đứng trên phương diện ngôn ngữ học mà phân tích, địa danh <Mabek> mà người Chăm thường phát âm hôm nay chỉ phát xuất từ Ma + Bek (hamu + bek), tức là Hamu Bek, tên làng của người Chăm mà Tài Liệu Hoàng Gia Champa hiện còn lưu trữ tại Pháp, thường lập đi lập lại nhiều lần.

Tài liệu hoàng gia Champa có ấn triện của nhà Nguyễn

Tài Liệu Hoàng Gia Champa là văn bản chính thức của vương quốc Champa tập trung 5527 trang trong đó có 4402 trang viết bằng Akhar Thrah Chăm và 825 trang viết bằng tiếng Hán kéo dài từ năm 1702 đến ngày vương quốc Champa bị sụp đổ vào năm 1832, có phần phụ thuộc gồm những văn bản từ thời Thiệu Trị (1841-1847) cho đến đời vua Tự Đức (1847-1883).

Đây là văn kiện lịch sử của hoàng gia Champa được thị thực bởi 408 ấn triện của nhà Nguyễn trong đó có 3 con dấu Chăm bằng Akhar Rik, chưa kể đến hàng ngàn chữ ký của đương sự. Kể từ đó, tài liệu hoàng gia Champa trở thành yếu tố quyết định cho mọi qui luật chính tả và hệ thống cấu trúc Akhar Thrah Chăm mà dân tộc Chăm nên dựa vào đó để làm kim chỉ nam cho ngôn ngữ chữ viết Chăm hầu né tránh mọi cuộc tranh cải vô bổ, không mang ích lợi gì cho di sản văn hóa Chăm.

Trong Tài Liệu Hoàng Gia Champa không có Palei Hamu Mabek hay Palei Mabek như một số người Chăm ghi lại. Ngược lại, Tài Liệu Hoàng Gia Champa chỉ lập đi lập lại nhiều lần Palei Hamu Bek, thôn người Chăm thuộc vùng Kabruh, tức là cánh đồng tưới nước bởi con sông Biuh chạy ngang qua thôn Vụ Bổn.

Tóm lại, làng Qui Chánh ở phía nam đền Po Rome mang tên bằng tiếng Chăm là Palei Hamu Bek, chứ không phải Palei Mabek hay Palei Hamu Mabek. 

Hôm nay người Chăm có đền để thờ Po Ina Nagar tại Palei Hamu Bek mà người ta gọi nôm na là Po Nagar Mabek hay Po Nagar Hamu Mabek tùy theo trường hợp. Trong các bài phúng điếu thần linh, người Chăm còn gọi là Po Mabek, ám chỉ cho nữ thần Po Ina Nagar có đền tại thôn Mabek, chứ không phải là hai nhân vật khác nhau như Quảng Đại Cẩn nêu ra. 

Po Ina Nagar có đền thờ chính ở Nha Trang. Vì không đến thờ phượng được  trong thời chiến giữa Tây Sơn  và Nguyễn Ánh, người Chăm phải xây đền thờ mới của Po Ina Nagar ở thôn Mông Đức, sau đó dời về thôn Hữu Đức, được xếp vào di sản của quốc gia Champa thời đó. 

Là thánh mẫu của vương quốc, thành ra người Chăm thường xây dựng nhiều đền của bà tại địa phương để thờ phượng. Riêng tại khu vực Phanrang đã có 6 đền Po Ina Nagar mang tính cách địa phương, đó là:

Po Nagar Hamu Canang (Bà Râu)

Po Nagar Hamu Gien (Ba Tháp)

Po Nagar Hamu Kut, Hamu Koy (Bính Nghĩa)

Po Nagar Hamu Ram (gần La Chữ)

Po Nagar Hamu Mblang Kathaih (gần Hữu Đức)

Po Nagar Hamu Bek (gần Vụ Bổn)

Po Nagar Hamu Bek là di sản mang tính cách địa phương của bà con Chăm thôn Vụ Bổn và Hậu Sanh, chứ không phải là di sản mang tính cách quốc gia của vương quốc Champa thời đó.  Chính vì thế ngưởi Chăm chỉ xây một cái danaok (đền nhỏ) cho bà Thánh Mẫu, vì đền chính của nữ thần này nằm tại khu vực Nha Trang.

Cho đến hôm nay, người Chăm không có truyền thuyết gì về Po Nagar Hamu Bek hay Po Mabek. Ngược lại, những người lớn tuổi thường kể lại truyển thuyết cho rằng mẹ của Po Rome là người xuất thân từ làng Mabek, nhưng không liên hệ gì đến lai lịch của Po Ina Nagar có đền ở Palei Hamu Bek. Chính đó là sự nhầm lẫn mà người Chăm cần phải né tránh. Vì rằng Po Ina Nagar có nhiều đền thờ khác nhau trong khu vực Phan Rang và Phan Ri, nhưng chỉ có một xuất xứ lịch sử như nhau. 

Đứng trên phương diện tín ngưỡng, đền Po Nagar Hamu Bek có thể xây dựng trước thời Po Rome, chứ không nhất thiết xây vào thời Po Rome như Quảng Đại Cẩn nêu ra. 

 Đây là văn bản của Tài Liệu Hoàng Gia Champa

ghi lại tên gọi của Palei Hamu Bek.

Tài liệu hoàng gia, hồ sơ số 232-1a (trang 1727)

Hồ sơ 232-1a, trang 1727. Thư phản đối về việc đóng thuế trên đồng bào Chăm nằm trong khu vực Kabruh, trong đó có nêu rõ Palei Hamu Bek.  Viết vào năm Tuất, tháng 8, ngày 7 sau rầm ( Chăm: 7 klam), thứ tư của lịch Chăm

Phiên âm:

Ni di thun nasak athau di bulan dalipan harei tijuh klam but panuec Taong Ngai Lep (Việt: Tổng Ngai Lep) saong abih grep palei anak baol Cam gah kraong biuh dahlak kuna ngap ba-ar harak blaoh yak ong Huen di Po Praong biak je, dom palei anak baol Cam Taong Ngai Lep gah palei kraong biuh, nan palei caping,, palei cabhan,, palei hamu bek,, palei palao,, palei ram,, palei ba ricaong,, palei caklaing,, palei cuah patih,, halei dom palei kathaot ri-mbah ken lô oh hu li-ua hamu drak padai oh, caoh ajah jah apuh tak ger

Tài liệu hoàng gia, hồ sơ số 262 (trang 1948)

Làng Chăm chuyển ngữ sang tiếng Việt

Phiên âm:

nya ngaot, padra, saom (tiếng Việt : xóm, thôn) ndak trang,,

mbin ca, cahuec, saom (xóm) nya huec,,

ngai lap, aia banguk, saom (xóm) mba ngap,,

phek teng, aia li-û, saom (xóm) la-u,,

biin phaong, banan, saom (xóm) mba neng,

thaing tin,, cuah patih, saom (xóm) mba tik,,

tang tuk, hua tuh, saom (xóm) gutuk,,

mi ngep, câ ( ?), saom (xóm) nya traing,,

cuw mî, bal ricaong, saom (xóm) gaong mak,,

biang lam, ram, saom (xóm) mbaw ram,,

hiip thieng, palao, saom (xóm) kulao,,

kuaik caing, hamu bek, saom (xóm) mu bek,,

yu mbon, cabhan, saom (xóm) nya phang,,

ndin ka, caping, saom (xóm) cabi,,

phieng thaing, hamu kulaok, saom (xóm) thrang, nan lang ndiw,

heng ndaw, tang plom, saom (xóm) haot trem, nan lang ndiw,,

nuai Huen klau Taong (tổng) kuhra pataom klau pluh pak lang min, nan gem klau lang ndiw,,

Chữ ký của đương sự mang tên là Ja Kukik Muk